Miłość vs. segregacja genetyczna – „Drobiazg”, Markéta Baňková [recenzja]

W swojej powieści Drobiazg Markéta Baňková, podobnie jak zbiorze opowiadań Sroka w krainie entropii, inspiruje się nauką. Tym razem jednak zamiast praw fizyki mamy mroczne zawiłości genetyki – i niepokojąco owładniętego nimi bohatera.

Sięgając po tę książkę, spodziewałam się czegoś nieco innego. „Czy zdarzyło się Wam spojrzeć na ukochaną, ukochanego, matkę czy ojca jak na urządzenie biologiczne? Raczej nie. A główny bohater tej powieści – student genetyki Tomasz – właśnie tak widzi ludzi. Nawet ciało najdroższej kobiety staje się dla niego przede wszystkim »workiem na geny«” – pisze na okładce Mariusz Szczygieł, a dalej wspomina o „czarnej komedii”. Opis zupełnie trafny, jednak w moim odczuciu zapowiadał książkę raczej lekką i groteskową. Tymczasem Baňková wprowadza w nieco mroczniejsze klimaty.

Tomasz bowiem nie jest zwykłym dziwakiem…

…czy oderwanym od rzeczywistości nerdem. Autorka zastosowała sztuczkę jak z Lolity Nabokova – to bohater opowiada nam tę historię, dlatego wydaje się bardziej sympatyczny i nieszkodliwy niż w rzeczywistości. Od początku zdajemy sobie sprawę z jego cynizmu i lekkiego egoizmu, ale poza tym wydaje się zwyczajnym, może nieco bardziej zainteresowanym nauką niż jego rówieśnicy, chłopakiem.

Dopiero z czasem uświadamiamy sobie, że to czystej wody szaleniec, a geny są jego obsesją. W dzieciństwie został adoptowany i choć przybrani rodzice dali mu dom, o jakim wiele dzieci może tylko marzyć, o swoich opiekunach wypowiada się z odcieniem pogardy – w jego oczach to „tylko” prości ludzie, bez wykształcenia, bez inteligencji. Wmawia sobie, że sam jest z „lepszej” materii, bo jedyny jego biologiczny krewny, którego zna, to profesor, erudyta, człowiek oświecony. Świadomie lub nie, Tomasz dokonuje genetycznej segregacji ludzi ze swojego otoczenia.

Nie trafiają do niego słowa profesora, że powinien kochać i szanować swych przybranych rodziców, bo ich troska to najbardziej bezinteresowna i nieegoistyczna forma miłości. Nic nie znaczą dla niego więzi uczuciowe, często dużo silniejsze przecież niż geny. Odsuwa się od kobiety, z którą chciałby być, gdy dowiaduje się, że ta ma dziecko. „Obce młode”. I choć z upodobaniem bawi się porównaniami znajomych Julie do zwierząt, sam wydaje się tu najbardziej nieludzki. Opętany obsesją, psychopatyczny.

Mroczna groteska

Z czasem przestajemy tracić rozeznanie, co w jego opowieści zdarzyło się naprawdę, a co jest jedynie wytworem chorej wyobraźni – bo przecież wpis w pamiętniku Julie, który bohater ukradkiem czyta, jest zbyt literacki i szczegółowy jak na osobiste zapiski. W tym samym czasie Tomasz z bezwzględną konsekwencją realizuje dziwaczny plan rozpowszechnienia swoich genów. Bynajmniej nie poprzez płodzenie dzieci.

Markéta Baňková. Fot. Pavel Horák / Wikimedia Commons

Tak, oczywiście mamy tu też do czynienia z humorem. Scena z gadającym genem FOXP2 jest cudownie groteskowa, ale przy tym – wciąż w pewien sposób mroczna. Niech was nie zwiodą kolory na okładce Drobiazgu, bo zamieszczona na niej grafika Kateřiny Sidonovej jest nie tylko barwna, ale i niepokojąca; tak jak historia opowiedziana w książce.

Wszystko zaczyna się od uczuć

Markéta Baňková stworzyła niejednoznacznego bohatera, który budzi ciarki na plecach, i historię, która hipnotycznie wciąga jak wir helisy DNA. Nauka po raz kolejny okazuje się w jej prozie niezwykle literacka, ale tym razem pokazuje też swoją twarz niebezpiecznej obsesji.

Wszystko jednak, wbrew intuicjom Tomasza, zaczyna się i kończy na uczuciach. Bo przecież cała ta historia nigdy by się nie wydarzyła, gdyby nie poczucie braku w sercu pewnego adoptowanego chłopca.

***

M. Baňková, Drobiazg. Miłość w czasach genetyki, przeł. D. Dobrew, wyd. Dowody na istnienie, Warszawa 2019.