Kim jest John Galt? Ayn Rand, "Atlas zbuntowany"

Tajemnicze pytanie w tytule postu pojawia się na samym początku Atlasa zbuntowanego, aby później pobrzmiewać na wszystkich niemal kartach tej powieści i – w czasach, gdy wywołała ona największy szał i dzięki temu stała się drugą (po Biblii, co jest o tyle ciekawe, że pod pewnymi względami Atlas jest rodzajem anty-Biblii) najczęściej czytaną książką w Stanach Zjednoczonych wg Biblioteki Kongresu – stać się sygnałem rozpoznawczym wielbicieli dzieła Ayn Rand. Ponad 1000 stron tej soczystej prozy można uznać za obszerną odpowiedź na to pytanie – kim jest John Galt, niszczycielem czy zbawicielem, jaki jest jego cel, jaką bronią się posługuje?

Powieść ta prezentuje przerażającą wizję świata popadającego stopniowo w ruinę wskutek nieprzemyślanych rządów grabieżców. Polityka mająca na celu zrównanie wszystkich obywateli Stanów Zjednoczonych, potępiająca monopol w dziedzinie przemysłu i ludzi biznesu dzięki swym zdolnościom wybijającym się ponad tłum, wykorzystująca szumne frazesy dobra społecznego i pomocy słabszym, prowadzi do wybuchu strajku pod przewodnictwem Johna Galta. Wszyscy najzdolniejsi, a więc i najbardziej potrzebni światu – naukowcy, wynalazcy, inżynierowie, bankierzy, filozofowie – zdając sobie sprawę, że jeśli będą się nadal godzić na obecne warunki rządu, wszystko, czego dokonali, zostanie im odebrane, przyłączają się do strajku i pozwalają światu pogrążyć się w chaosie. Zawalone tunele i mosty, zatrzymane na środku pustkowia pociągi, porzucone fabryki, brak pożywienia, elektryczność jako produkt luksusowy – oto rozkład, jakiemu ulega świat, gdy się go pozbawi jego „silnika”. Kiedy Atlas, do tej pory cierpliwie podtrzymujący kulę ziemską na swych barkach, zbuntuje się.

John Galt wraz ze swoimi poplecznikami głosi, że źródłem wszelkiego zła jest poświęcenie. Człowiek powinien zawsze kierować się w życiu swoim własnym dobrem, nie zważając na żądania innych, zaś podstawą jego poznania musi być rozum, nie emocje. Relacje międzyludzkie winny opierać się zawsze na zasadzie wymiany – jak w biznesie – miłość w zamian za podziwiane cnoty, pomoc głodującemu w zamian za niezasłużone cierpienie itd. Jeśli ktoś jedynie żąda, nie oferując nic w zamian, nie ma prawa otrzymać. Według tego wzorca Galt pragnie odbudować świat, kiedy już zostanie doszczętnie zniszczony przez tych, którzy mianują się dobroczyńcami ludzkości, w rzeczywistości zaś są chciwymi karzełkami, których głównym motywem jest nie miłość do ludzi, lecz kompleks niższości, poczucie bycia gorszym wobec tych zdolniejszych i inteligentniejszych, których teraz, będąc u władzy, można zniszczyć.

Mówi się o tej książce, że zmienia ludzkie życie. Że otwiera oczy, że wstrząsa. Myślę, że mną także wstrząsnęłaby – gdybym uznała słuszność filozofii Rand, wyrażonej ustami Johna Galta. I gdybym była w stanie uwierzyć, że to rzeczywiście przepis na świat idealny. Tymczasem nie potrafiłam potraktować tej ideologii jak coś więcej niż zwykłą ciekawostkę. W trakcie swojego osławionego trzygodzinnego monologu Galt mówi:

Emocje są wpisane w twoją naturę, ale ich zawartość dyktuje umysł. (A. Rand, Atlas zbuntowany, wyd. Zysk i S-ka, Poznań 2005)

I to mi zgrzyta. Faktycznie, jeśli przyjąć takie założenie, wszystko się zgadza. U bohaterów Rand rzeczywiście emocje zdają się mieć swoje źródło w umyśle, w racjonalnym poznaniu. Miłość i pożądanie stają się odzwierciedleniem własnej osobowości, pokochać można tylko tego, kto dorównuje nam wielkością. Ale jak często zdarzają się uczucia zupełnie sprzeczne z umysłowością, niewytłumaczalne. Jak dla mnie sprawa jest bardziej złożona, autorka popełniła jakiś błąd dotyczący natury emocji, coś za bardzo uprościła, coś dopowiedziała... Nie można żyć według zasady „Kieruj się przede wszystkim rozumem”. Filozofia Rand jest nie do zastosowania w przypadku ludzi z krwi i kości. Sprawda się w przypadku Johna Galta, człowieka idealnego – jakim w istocie miał w tej powieści być, sprawdza się w przypadku Dagny Taggart, Francisca d'Anconia, Hanka Reardena – ale są to tytani, nie ludzie. Jaki człowiek jest w stanie kochać tak mocno, a przy tym bez cienia żalu i bez walki oddać obiekt swojego uwielbienia innemu człowiekowi, nawet jeśli tamten jest autorytetem, przewodnikiem i przyjacielem? Czy miłość nie jest samolubna, nie wymaga wyłączności? I tak – w rzeczywistości ci wszyscy mężczyźni zakochani na zabój w Dagny (nawiasem mówiąc, tylko jedna piękna i inteligentna kobieta na taką ilość bohaterów męskich to za mało – naturalne, że prędzej czy później wszyscy robili do niej maślane oczy) wyzabijaliby się nawzajem, albo przynajmniej pokłócili śmiertelnie. Nastąpiłby w każdym razie jakiś wstrząs, tymczasem tutaj tego nie ma.

Ogólnie rzecz biorąc Atlasa czyta się lekko, a przy tym autorka wspaniale potrafi budować napięcie – podobało mi się, jak wprowadzała co chwilę nowe zagadki, potrafiła przyciągnąć uwagę i utrzymać przy sobie czytelnika. Z drugiej strony jednak płomienne monologi, którymi przemawiali bohaterowie, o ile jeszcze z początku budziły emocje, o tyle po kilkuset stronach stały się męczące. Patos z tych stron aż się wylewał, praktycznie w kółko potwarzane były te same stwierdzenia (może bluźnię, ale moim zdaniem z powodzeniem można by tę ksiażkę skrócić o 1/3 jej objętości), a co gorsza – wszyscy niemal uczestnicy strajku Galta mówili w ten sam sposób i podobnie się zachowywali. Nie określiłabym ich na pewno jako „papierowych” bohaterów, bowiem mieli swój koloryt, zostały jednak najwyraźniej te postaci zbudowane według podobnego schematu. Nasuwa mi się, że to dowód na to, że z Rand jednak – choć to pisanie beletrystyki, tworzenie fikcji było dla niej ważniejsze – lepszy był filozof niż pisarka, ale nie wiem, nie znam się na tyle.

Autor przedmowy zacytował taki fragment z notatek autorki, radząc czytelnikowi samemu się do niego odnieść po lekturze powieści:

Jeśli tworzenie fikcji jest procesem przekładania abstrakcji na konkrety, istnieją trzy możliwe etapy takiego tworzenia: przekładanie starej (znanej) abstrakcji (tematu lub tezy) za pomocą starych środków (czyli postaci, zdarzeń lub sytuacji stosowanych już wcześniej w tym samym celu; ten sam przekład) - tu należy większość popularnego chłamu; przekładanie starej abstrakcji za pomocą nowych, oryginalnych środków - tu należy większość dobrej literatury; i wreszcie - tworzenie nowych, oryginalnych abstrakcji i przekładanie ich nowymi, oryginalnymi środkami. To, o ile mi wiadomo, robię tylko ja - to mój rodzaj tworzenia fikcji. Niech mi Bóg przebaczy (przenośnia!), jeśli jest to zarozumiały błąd! (L. Peikoff, Przedmowa w 35. rocznicę ukazania się powieści [w:] A. Rand, Atlas zbuntowany, wyd. Zysk i S-ka, Poznań 2005) 

Jestem w stanie przyznać, że nie był to z jej strony zarozumiały błąd - choć wiele książek trzeba by było jeszcze przeczytać, aby się w tym utwierdzić. Ostatecznie, mimo powyższych sceptycznych uwag, do jakich skłoniła mnie ta lektura, zrobiła na mnie ona też spore pozytywne wrażenie – przede wszystkim tym przerażającym obrazem rozpadającego się świata oraz sugestywnym przedstawieniem walki bezsilnych jednostek wobec wszechogarniającej głupoty.

Ponoć jest obecnie kręcony film na podstawie tej knigi. Jestem go bardzo ciekawa i z wielką chęcią pójdę na niego do kina, kiedy już się pojawi, bowiem jest w tej powieści wiele spektakularnych scen, które – jeśli nie zostaną pominięte i zrealizuje się je z odpowiednią dbałością – mają potencjał „wbijania w fotel”.

I jeszcze na koniec, w ramach tradycyjnej anegdotki z cyklu „a skąd znam tego pisarza” - miałam o tym napisać na początku, ale doszłam do wniosku, że gdybym od tego zaczęła, nikt by tej recenzji nie przeczytał – nazwisko Ayn Rand znam z serialu pt.: Gilmore Girls (Kochane kłopoty). Pewnego razu Jess (nieziemsko przystojny i nieziemsko oczytany, bożyszcze wszystkich dziewcząt i dziewczątek oglądających ten serial) skrytykował twórczość Rand i podsumował ją stwierdzeniem political nut, Rory zaś (gdyby ten serial oglądali jacyś przedstawiciele płci brzydkiej, to pewnie ona byłaby ich bożyszczem – choć, z drugiej strony, oczytana dziewczyna to w dzisiejszych czasach nie towar tak deficytowy jak czytający chłopak, więc nie wiadomo) jej broniła. A ja postanowiłam się przekonać, kto miał rację. Jednak i z seriali jest czasem jakiś pożytek.