Siła złudzeń i gorycz przebudzenia - „Upojenie”, Katherine Mansfield

Katherine Mansfield pochodziła z Nowej Zelandii, od roku 1901 mieszkała jednak w Londynie, gdzie obracała się w artystycznych kręgach bliskich między innymi Virginii Woolf. Gdy miała 29 lat zapadła na chorobę płuc, co doprowadziło do jej licznych podróży po europejskich uzdrowiskach oraz, ostatecznie, do śmierci w wieku lat 34.

Virginia bała się jej – jej ciętego języka i przenikliwości – i jej zazdrościła. W swoim dzienniku pisze między innymi na temat Katherine: „I byłam zazdrosna o jej twórczość – to jedyna twórczość, o jaką kiedykolwiek byłam zazdrosna”. Gdzieniegdzie można natknąć się na stwierdzenia, że te dwie pisarki bardzo się nie lubiły – przeczą temu inne fragmenty z dziennika Virginii: „Mówiłyśmy o samotności i stwierdziłam, że ona wyraża dokładnie moje odczucia, i to w sposób, w jaki ich nikt nigdy dotąd nie wyraził”, zaś po śmierci Mansfield: „Miałyśmy chyba coś wspólnego, coś, czego już nigdy nie znajdę u nikogo innego”. I nie zaszkodziło tej sympatii nawet to, że Katherine ponoć portretowała Virginię jako „poprawną starą nudziarkę”.

Zaczęłam od tych powiązań z Virginią, ponieważ święci ona triumfy popularności (zasłużenie zresztą, sama jestem jej wielbicielką), podczas gdy o Katherine słychać stosunkowo niewiele – wznowień jej tomów opowiadań od dawna nie było, podobnie z jej dziennikiem. A że jej twórczość budzi we mnie niekłamany zachwyt (uważam, że jest równie dobrą pisarką jak Woolf, a może nawet lepszą), mam cichą nadzieję, że choć kropla z tego nimbu, jakim otoczona jest w czytelniczym światku Virginia, skapnie na Katherine.

Przechodzę do meritum – kilku słów na temat Upojenia, zbiorku wydanego po raz pierwszy w roku 1923, a więc już po śmierci pisarki. Podczas gdy w tomie Jej pierwszy bal czytelnik do czynienia ma z korowodem młodziutkich, wchodzących w życie postaci, tutaj w większości utworów bohaterami są kobiety lub mężczyźni w okolicach trzydziestki, a więc, według nich samych, „nie pierwszej młodości”, „mający już wszystko za sobą”. Bywają to stateczni małżonkowie i rodzice, ale i niespełnieni artyści, bawidamki czy zatruwający życie wszystkim dokoła kapryśni nadwrażliwcy. I nawet mimo tego, że nie wszystkie te postaci budzą ciepłe uczucia, przeciwnie, często budzą żądzę mordu, mam wrażenie, że większość z nich ma w sobie coś z samej Katherine.

Wyobrażam sobie na przykład, że bardzo była podobna do bohaterki opowiadania tytułowego tego zbioru, Berty Young. Bertę poznajemy w dniu, gdy wszystko wydaje jej się najpiękniejsze, jej życie – pełne i bogate, jej mąż najprzystojniejszy i najbardziej troskliwy, jej dziecko najurodziwsze, i ma ochotę podskakiwać na ulicy jak mała dziewczynka i krzyczeć na cały głos. Trwa w upojeniu.

Co zrobić, gdy mając lat trzydzieści, znajdziesz się na swojej ulicy i opanowuje cię nagle uczucie upojenia – absolutnego upojenia! Jak gdybyś nagle połknęła lśniący kawałek tego już zachodzącego słońca, a teraz płonie ci w piersi i wysyła całe snopy iskierek do każdej cząsteczki ciała, do wszystkich palców rąk i nóg?

Z tymi radosnymi rozważaniami korespondują deklaracje samej Katherine z jej dziennika:

Pragnę życia, gorącego, pełnego zapału, ruchliwego, chcę w nie wrosnąć, chcę się uczyć, dążyć do wiedzy, czuć, myśleć, działać. Oto, czego pragnę. Mniejszym się nie zadowolę. Do tego będę dążyć.

Niestety, końcówka jest gorzka i nieoczekiwanie Upojenie z radosnej opowieści o spełnionej kobiecie przemienia się w refleksję na temat postrzegania świata. Wszystko jest takie, jak zwykle, grusza w ogrodzie pozostała równie piękna, jak kilka godzin temu, a jednak wszystko się zmieniło, bo sielanka okazała się złudzeniem. W jednej chwili Berta zostaje zmiażdżona jak motyl.

To nie jedyne opowiadanie, w którym bohater doznaje nagłego wstrząsu. W Słoneczku i Gwiazdce mały chłopiec przeżywa szok uświadamiając sobie, że wszystko co piękne i dobre w końcu niszczeje, a świadomość tę budzi w nim widok opustoszałego i zaśmieconego salonu, jeszcze kilka godzin wcześniej pełnego smakołyków i tak pięknie przystrojonego na przyjęcie gości! Są też tacy, u których za szokiem idą i pozytywne zmiany. Monika Tyrell z Odkrycia uświadamia sobie, że nie jest pępkiem świata i zapomina o poczuciu bycia przez wszystkich prześladowaną, gdy dowiaduje się o śmierci malutkiej córeczki swojego fryzjera. Z kolei w przypadku bohatera Je ne parle pas français rewolucja niby jest, ale jej nie ma. Odkąd jako mały chłopiec pozwolił obcałować się murzyńskiej służącej i dostał za to pocukrzony placuszek, żyje jak pasożyt, bowiem „zawsze zjawi się jakaś afrykańska praczka i >>przybudówka<<, a on jest bardzo szczery i bon enfant, byle potem placuszek był suto pocukrzony...”. Spotkanie z Myszką, porzuconą ukochaną przyjaciela, wywołuje co prawda u pasożyta pewną refleksję, ale przecież swojego postępowania nie zmienia – wciąż żyje, żerując na uczuciach innych. To, co sam nazywa wielkim przełomem i dowodem na to, że nie jest odczłowieczony, jest chyba przełomem tylko w jego oczach.

Do Virginii Woolf upodabnia Mansfield jej dar obserwacji, umiejętność wchodzenia do głów stworzonych przez siebie postaci, gdy nikt nie patrzy. Widać to w otwierającym zbiór Preludium, gdzie po mistrzowsku odmalowała wzajemne powiązania, napięcia i emocje członków rodziny Burnellów. Co ciekawe, tutaj wielkich zmian nie ma – prócz początkowej, przeprowadzki do nowego domu. Akcja toczy się leniwie i nawet ostatnie słowa nie zapowiadają, by coś w spokojnym życiu Burnellów miało się zmienić. Podobnie jednak jak w Między aktami Virginii, subtelną zapowiedź da się wyczuć. W gorzkich rozmyślaniach Lindy – kocha, ale i nienawidzi, zmęczona jest takim życiem, jakie jej zostało narzucone – czy w kokieterii Beryl względem Stanleya... Sam tytuł zresztą może sugerować, że to wstęp zaledwie. Podobnie upuszczona przez Kasję pokrywka – mimo, że tragedia nie nastąpiła, pokrywka nie została zbita, to jednak krucha jest emocjonalna konstrukcja, na jakiej stoi obecnie ta rodzina.

Moim zdecydowanym faworytem jednak – ze względów bardziej osobistych, nie dlatego, bym to opowiadanie uważała za obiektywnie najlepsze, bo laur ten przyznałabym raczej Upojeniu lub Preludium – jest Feuille d'album. Bo lubię historie, które wywołują uśmiech rozczulenia i ciepło w sercu. Bo przypomina mi miejscami ukochane Białe noce Dostojewskiego – tyle w tym młodzieńczej nieporadności, wrażliwości, samotności! Bo jest przemyślane i zaskakuje zakończeniem, tak, jak lubię. I może jeszcze dlatego, że sama jestem na co dzień chorobliwie nieśmiała i dylematy Iana Frencha nie są mi obce. Popisowo więc złamałam kardynalny zakaz profesora Nabokova i zidentyfikowałam się z bohaterem – całym sercem.

Katherine Mansfield jest w swoich opowiadaniach lekka, barwna, dziewczęca, nawet gdy pisze o sprawach przykrych i poważnych. Nie kluczy, nie bije słownej piany, perfekcyjnie odmierza słowa, a przy tym zawsze udaje jej się zachować odpowiednie proporcje i niedbały urok. Nie potrafię inaczej wyjaśnić fenomenu jej prozy – i nie umiem jej lepiej zarekomendować. Mam nadzieję, że to wystarczy.

***

Cytaty: 

V. Woolf, Chwile wolności. Dziennik 1915-1941, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2007,

K. Mansfield, Dziennik, wyd. Czytelnik, Warszawa 1985,

K. Mansfield, Upojenie, wyd. Czytelnik, Warszawa 1962.