Życie żenującym żartem – „Żart”, Milan Kundera

Podczas jednego z hrabalowskich wydarzeń, w którym niedawno uczestniczyłam (szykuje się osobny post o wszystkim, co ostatnio się w moim życiu wydarzyło w związku z Hrabalem, a było tego sporo), profesor Jacek Baluch powiedział o Kunderze, że to taki pisarz, którego kobiety albo kochały, albo nienawidziły. Mnie do nienawiści co prawda daleko, ale gdybym miała samą siebie zaliczyć do którejś z tych grup, to byłaby to jednak ta druga. Jest we mnie jakaś głęboka niechęć, której całkowicie nie przełamał nawet Żart, mimo że to książka świetna.

W historii Ludwika i na różne sposoby powiązanych z nim ludzi motyw żartu jest jak powtarzający się refren. Niewinny dowcip na pocztówce do koleżanki w dobie komunizmu urasta do wielkiej antypaństwowej prowokacji, staje się klątwą ciążącą nad całym życiem bohatera, odbiera mu starannie pielęgnowane w sercu ideały komunistyczne, odbiera mu bezpowrotnie ufność w ludzi, skazuje go na lata ciężkiej pracy w kopalni. On sam staje się w ten sposób żartem, igraszką w rękach partii. Jego bezskuteczne próby oczyszczenia się z winy przypominają trochę miotanie się bohaterów Kafki.

Zacząłem rozumieć, że nie ma siły, która mogłaby zmienić ów obraz mojej osoby złożony gdzieś w najwyższej izbie wyrokującej o ludzkich losach; zrozumiałem, że ten obraz (aczkolwiek do mnie niepodobny) jest o wiele prawdziwszy niż ja sam, że nie on moim, ale ja jego jestem cieniem, że nie on ponosi winę za to, że nie jest do mnie podobny, ale że temu brakowi podobieństwa winien jestem ja, i że ów brak podobieństwa to mój krzyż.

W zamian dostaje Łucję, szansę na miłość (jakkolwiek tanio i harlequinowato to brzmi), ale nie potrafi tej szansy wykorzystać. Na siłę wciska wybrankę w wymyślony schemat, traktuje ją jak szkatułkę, którą otworzyć można wytrychem, tymczasem jest klucz, idealnie pasujący klucz, ale oślepiony żądzą nawet nie próbuje tego klucza odnaleźć.

Mimo woli Ludwik staje się postacią coraz bardziej śmieszną, a zwieńczeniem wielkiego żartu, jakim okazuje się jego życie, jest komiczny romans z Heleną Zemankovą. Żenującym dowcipem wydaje się też historia samej Heleny, budzącej trochę wstręt, a trochę współczucie, a także Jarosława, którego bliscy nie podzielają miłości do rytuałów i tradycji, oraz Kostki, miotającego się między własnymi pragnieniami a etyką, żałośnie błagającego Boga o rozwiązanie własnych dylematów i zrzucającego odpowiedzialność na urojony głos z nieba.

Wszyscy oni mimo swoich wielkich ideałów są komiczni i mali. Bez względu na ograniczenia starają się dosięgnąć nieba, tymczasem niebo śmieje się z nich.

Pomyślałem w tej chwili, że i my oboje zostaliśmy strąceni na ten dziwny pusty plac ze skwerkiem i restauracją, że jesteśmy tu strąceni bezpowrotnie; że i my oboje skądś się odłamaliśmy; że na próżno naśladujemy niebo i jego wyżyny, że nikt nam nie wierzy; że nasze myśli i słowa na próżno pną się w górę, skoro nasze uczynki są tak podłe jak sama ziemia.

Ukojeniem okazuje się folklor i tradycja, świat ludowych piosenek, w których nic nie jest sztuczne i papierowe jak w życiu, gdzie emocje są prawdziwe, gdzie ludzie „w nienawiści chwytają za nóż lub szablę, z radości tańczą, z rozpaczy skaczą do Dunaju”. Grając i śpiewając jak przed laty Ludwik czuje się, jak gdyby po długiej tułaczce wrócił do domu. Ale czy można to nazwać pocieszeniem?

W Żarcie Kundera momentami zamienia się w gawędziarza, jakiego nie znałam z jego późniejszych książek. Jego opowieść nabiera barw, słucha się go z przyjemnością. Ale to jednak wciąż Kundera. Jakiś chłód i sterylność, którymi wiało z wcześniej przeze mnie przeczytanych jego książek, jest i tu. Nie ma chemii między nami, po prostu.

***

M. Kundera, Żart, wyd. Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1997.

Fot. Elisa Cabot / Flickr / CC-BY-SA 2.0