W tym szaleństwie jest metoda? – „Pan Teodor Mundstock”, Ladislav Fuks

Teodor Mundstock jest panem w średnim wieku, ma małe mieszkanko w Pradze i pracuje jako zamiatacz ulic. Ma za sobą historię miłosną, z której nic nie wyszło, nie jest jednak samotny. Hoduje bowiem gołąbka, o którym mówi „kurka”, czasem wpada na drinka do sąsiadów, ma również przyjaciół – rodzinę Sternów. Spośród członków rodziny Sternów największą sympatią darzy najmłodszego, zdolnego i ufnego chłopca, Szymona. Szymon jest dla niego namiastką syna, którego nigdy się nie doczekał.

Pan Mundstock ma również schizofrenię. Często rozmawia ze swoim cieniem, którego nazywa Mon. Prześladują go iluzje i złe sny, a każdy dzień zaczyna i kończy nerwowym sprawdzeniem skrzynki na listy. Jego życie nie jest łatwe – jest Żydem, a właśnie w najlepsze trwa II wojna światowa.

Żydami są także Sternowie, dlatego pan Mundstock wspaniałomyślnie przyjmuje na siebie rolę ojca i pocieszyciela. Upiera się, że wojna nie potrwa dłużej jak do wiosny, że gospodarka niemiecka jest na skraju wyczerpania, że ludzie podniosą bunt... Sternowie łapczywie spijają słowa z jego ust, Szymon patrzy swoimi wielkimi, pięknymi oczami. W jego pewności dostrzegają nadzieję na zbawienie. Nikt nie wie, że pan Mundstock jest już na swoich ostatnich trzech proszkach na uspokojenie i ostatkiem sił zachowuje twarz.

On jest świadom, że nie uciekną przeznaczeniu. Rozpaczliwie szuka metody na przeżycie – i znajduje ją, gdy pewnego dnia metodycznie i zgodnie z planem udaje mu się oczyścić ulicę z całego złośliwie wyrzuconego tam tego dnia gruzu i śmieci. Oto metoda – zaplanować wszystko w najmniejszych szczegółach. I planuje: jak będzie niósł ciężką walizkę jadąc do obozu, jak przygotuje sobie chleb do zjedzenia w pociągu, jak go zje, nie narażając się na spojrzenia strażników, jak ustawi się w szeregu po wyjściu z pociągu, którą pryczę wybierze, co zrobi, gdy dostanie od Niemca w twarz... Rozpisuje scenariusze, trenuje zachowania, szlifuje umiejętności aktorskie. Sypia na twardej desce. Prowokuje rzeźnika, żeby go uderzył, by wypróbować sztuczkę z wypadającymi zębami.

To wszystko oczywiście czyni go jeszcze bardziej szalonym w oczach czytelnika. Ale kto ma prawo go oceniać? Książka Fuksa pokazuje, jakie spustoszenia musiała wywoływać wojna w życiach i umysłach zaszczutych niewinnych ludzi, skazanych na zagładę z powodu absurdalnego planu niezrównoważonej psychicznie jednostki. Jak nieznośnie ciasny był ich świat, jak dłużyły się pełne oczekiwania godziny. Czuje się tę gęstą atmosferę, przeżywa się wraz z Mundstockiem los młodziutkiego Szymona, wchodzi się w ten świat tak głęboko, że zdaje się, iż lada chwila do naszych drzwi ktoś zapuka, żeby zostawić tę straszną wiadomość... Aż do samego końca, aż po zupełnie nieoczekiwane i kpiące sobie wręcz z planów pana Mundstocka zakończenie. Chcesz rozśmieszyć Pana Boga...

Straszna i absolutnie wspaniała książka.

***

L. Fuks, Pan Teodor Mundstock, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1966.

Fotografia: Deutsches Bundesarchiv / Wikimedia Commons