Czuły barbarzyńca w składzie makulatury – „Zbyt głośna samotność”, Bohumil Hrabal

Jeśli tylko, drogi Czytelniku, nie zabrnąłeś tutaj zupełnie przez przypadek, zapewne lubisz czytać. Zapewne książki są Ci drogie i zgrozą lub przynajmniej niepokojem przejmuje Cię myśl o oddawaniu ich na makulaturę – jest przecież 3476 sposobów, by pozbyć się w sensowniejszy i bardziej „humanitarny” sposób.

Haňťa, bohater Zbyt głośnej samotności, podziela tę myśl. To prosty człowiek bez uniwersyteckiego wykształcenia, szanuje jednak wytwory ludzkiej wyobraźni i pracy, jakimi są książki. A ponieważ żyje w czasach, które literaturze nie sprzyjają (i nie mówimy tu o niskim stanie czytelnictwa, jak dziś; mówimy o czasach, gdy książki były wrogami, których należało zmieść z powierzchni ziemi), często bólem przejmuje go zajęcie, którym się para – jest pakowaczem makulatury.

Każdego dnia wypija litry piwa, by znieść tę „rzeź niewiniątek”. Pracuje pod spojrzeniami Jezusa i Lao-cy, niczym Syzyf toczy swój głaz, niczym Atlas dźwiga niewyobrażalny ciężar, poświęcając się dla piękna, sztuki, wolnej myśli. W odgłosach miażdżonych okładek słyszy trzask łamanych kości.

Ale jest w tym i radość, Haňťa ma bowiem swoją małą misję – ratuje te wytwory ludzkiej wyobraźni i pracy od zagłady. Choć wszystkich ocalić nie sposób, ukrywa pojedyncze egzemplarze i zabiera je do domu. Nad łóżkiem zgromadził ich już kilka pięter, i wisi teraz nad nim ten papierowy olbrzym niczym miecz Damoklesa. Jest jednak szczęśliwy, bo może je chronić, chłonąć ich piękną zawartość, kształcić się „mimo woli”. W sercu każdej sprasowanej paczki umieszcza jakieś wybitne literackie dzieło, po bokach zaś – reprodukcje słynnych obrazów, by zaleczyć tę zbrodnię pięknem, złagodzić odrobinę okrucieństwo swoich praktyk i przebłagać gniewne muzy.

Wypiękniałem we własnych oczach, bowiem miałem odwagę nie oszaleć od tego wszystkiego, co w tej mojej zbyt głośnej samotności widziałem i ciałem oraz duszą osobiście zaznałem i przeżyłem.

Czy jeden człowiek może się jednak przeciwstawić bezmyślnej sile, która sprasowuje każdą piękną myśl, każdy swobodny oddech? Nie, i Haňťa przekonuje się o tym dobitnie podczas wizyty w nowoczesnej pakowalni na Bubnach, gdzie prasowanie makulatury jest zautomatyzowane, a pracownicy muszą tylko wyrywać papierowe wnętrzności z osnowy okładek, co czynią ochoczo. To straszny świat, w którym dzieci od małego uczone są niszczenia, a zatrudnieni tam ludzie, przodownicy pracy, w zamian na swój trud są wysyłani na wycieczki do Grecji, choć nie mają pojęcia o Arystotelesie i Platonie. Zamiast piwa piją mleko, bo ich zajęcie nie sprawia im bólu.

„Niebiosa wcale nie są humanitarne i człowiek także humanitarny nie jest” – brzmi zdanie, które powtarza się w tym utworze jak refren. I przerażająco pasuje ono do rzeczywistości, w której „w piwnicach pracują strąceni aniołowie, mężczyźni z uniwersyteckim wykształceniem, co przegrali swą bitwę”. Mimo to jednak Haňťa nie poddaje się, bowiem i Chrystus „nie przyszedł nieść pokoju, lecz miecz”, bo walka jest sensem życia, przez nią się odradzamy i stajemy się silniejsi, niczym szczurze armie toczące zacięte boje w głębi kanałów. Choć wydajemy się bezbronni wobec bezlitosnej prasy historii i cywilizacji, „jesteśmy jako oliwki, dopiero kiedy nas miażdżą, wydajemy z siebie to, co najlepsze”.

Uwielbiam wracać do dawnych lektur. Kilka lat potrafi wszystko zmienić, i tak jak kiedyś uważałam, że to piękna i smutna, ale dość zwykła opowieść, tak dziś urosła do rangi arcydzieła. Przeczytajcie dla poezji dnia codziennego, przeczytajcie dla bólu, samotności i tęsknoty współodczuwanych z Haňťą, przeczytajcie, by złamać sobie serce.

***

B. Hrabal, Zbyt głośna samotność, przeł. Piotr Godlewski, wyd. Świat Literacki, Izabelin 2002.

Fotografia: Zafio / iWoman / CC BY-NC-SA