Holden Caulfield przytłoczony miłością – „Salinger”, David Shields, Shane Salerno

Biografia J.D. Salingera pióra Davida Shieldsa oraz Shane'a Salerno jest imponującym, szczegółowym i wielowymiarowym obrazem wielkiego odludka amerykańskiej literatury. Mimo to jednak nie daje odpowiedzi na pytanie, kim był Salinger. Pozostaje on zagadką – i jest to chyba jego największy triumf. Nawet po śmierci udało mu się dochować tajemnicy, jaki był naprawdę.

Salinger to biografia rozpisana na wiele głosów – dosłownie. Powstała przy okazji kręcenia filmu dokumentalnego o tym samym tytule i zachowała formę wyodrębnionych wypowiedzi. O Salingerze mówią jego rodzina, przyjaciele, dziennikarze, badacze. Raz po raz swoje trzy grosze wtrąca on sam – pojawiają się cytaty z jego utworów.

Otrzymujemy w ten sposób złożoną, polifoniczną relację. Na próżno jednak czytelnik próbuje połączyć te wszystkie perspektywy w jedną całość – bywają bowiem sprzeczne. Raz Salinger ukazany zostaje jako ciepły, otwarty i wrażliwy człowiek, najlepszy przyjaciel, wyrozumiały słuchacz, cierpliwy doradca, by zaraz potem przybrać postać nieokrzesanego gbura, okrutnika, który z wyrachowaniem łamał serca młodych dziewcząt (bardzo młodych, zwykle nastolatek, na punkcie których przez całe życie miał obsesję) i odwrócił się od własnej rodziny, zamykając się w świecie ukochanych, pod każdym względem idealnych – bo stworzonych przez siebie – literackich postaci.

Jak można odpowiedzieć na pytanie „Kim był Salinger?”, skoro nawet relacje jego dwójki dzieci tak bardzo się różnią? Czy to możliwe, że wychwalany przez Matta ojciec jest tym samym człowiekiem, który zionie chłodem z kart wspomnieniowej książki córki, Margaret („nie byłam córeczką tatusia, ale z pewnością byłam jego jeńcem wojennym”)? Nie sposób znaleźć odpowiedzi na te pytania, ale mimo to, cierpliwie porządkując fakty, można próbować.

Ucieczka z Park Avenue

Urodził się w dobrze usytuowanej nowojorskiej rodzinie. Jego ojciec odnosił sukcesy w handlu mięsem i serem i chciał, żeby syn przejął po nim interes. Młodego Salingera wstrętem przejmował jednak bezwzględny świat biznesu, w którym na szczyt najszybciej dochodziło się drogą oszustw i podstępów, wyrzekł się więc ciepłej posadki i zakłamanego życia nowojorskiej socjety. To nie przypadek, że Holden Caulfield tak otwarcie krytykuje fałsz i hipokryzję opływających w dostatki Amerykanów – jego głos to głos samego Salingera.

Oona O'Neill – dziewczyna, która złamała mu serce.

Jako młody chłopak zakochał się bez pamięci w Oonie O'Neill – córce laureata Literackiej Nagrody Nobla, wybitnego amerykańskiego dramaturga Eugene'a O'Neilla. Piękna Oona pozbawiona miłości ojca lgnęła jednak do dużo starszych mężczyzn i ostatecznie została żoną starszego o 36 lat Charliego Chaplina (którego poślubiła jako zaledwie osiemnastolatka). To brutalne odtrącenie było jednym z ważniejszych punktów zwrotnych w życiu Salingera – złamane serce nie zaleczyło się nigdy. Dlatego też przez całe życie uwodził bardzo młode dziewczęta, w których widział swoją wielką, utraconą miłość.

Czarne warzywa i porąbane drewno

Tym, co jednak zdaniem badaczy w największym stopniu ukształtowało Salingera, była wojna. Brał udział w lądowaniu w Normandii, jako agent wywiadu przedzierał się przez ogarniętą wojną Francję, uczestniczył w wyzwoleniu Paryża (gdzie po raz pierwszy spotkał się z Hemingwayem), a później walczył w lesie Hürtgen oraz w bitwie o wybrzuszenie, wreszcie – był jednym z żołnierzy wyzwalających obóz koncentracyjny Kaufering IV.

Wojenne piekło, które przeszedł, poznajemy z relacji jego przyjaciół-weteranów, innych żołnierzy biorących udział w opisywanych operacjach oraz historyków. Nie sposób czytać tych rozdziałów bez ściśniętego gardła. To obraz całkowitej i przerażającej profanacji człowieczeństwa – od pól bitwy upstrzonych trupami, przypominających „pole czarnych bezkształtnych warzyw” poprzez wrzaski ranionych od wybuchów min, dogorywających w okopach przyjaciół aż po obóz koncentracyjny, gdzie tysiące ludzkich istnień zostały sprowadzone do kłębowisk zwęglonych ciał, przypominających „stosy porąbanego drewna”.

Korespondent wojenny Ernie Pyle: Dla was, w ojczyźnie, to tylko kolumny liczb, a zmarły, którego znacie, to ktoś, kto poszedł na wojnę i nie wrócił do domu. Nie widzieliście jego ziemistego trupa leżącego w groteskowej pozycji przy francuskiej drodze [s. 156].

Po zakończeniu wojny Salinger przeżył sześćdziesiąt lat, mając te obrazy pod powiekami. Do końca życia nie przestały go prześladować – wielu przyjaciołom mówił później, że jak długo żyjesz, nie jesteś w stanie pozbyć się z nozdrzy odoru palącego się ludzkiego ciała.

Obsesja niewinności

Salinger z pierwszą żoną,
Sylvią Welter, w dniu ślubu.

Najbardziej osobliwym efektem urazu psychicznego, jakiego doznał Salinger wskutek wojny, było poślubienie Niemki, prawdopodobnej współpracownicy gestapo. Jego małżeństwo z Sylvią Welter, zawarte zaledwie po czterech miesiącach znajomości, zakończyło się nietrudną do przewidzenia katastrofą. Traktowana z otwartą wrogością przez rodziców Salingera (jego ojciec był Żydem, trudno więc dziwić się, że synowa-nazistka nie przypadła mu do gustu), Sylvia wyjechała ze Stanów z płaczem i nigdy nie wróciła. Ten mocno tajemniczy (ponoć łączyła ich telepatyczna więź i spotykali się w snach) związek ma być tematem jednego z utworów Salingera, które zostaną wkrótce opublikowane pośmiertnie (i na które czekam niecierpliwie wraz z resztą świata!).

Jego relacje z kobietami wyglądały jednak z reguły inaczej. Przede wszystkim – wybranki jego serca trudno nazwać kobietami, były to bowiem zwykle kilkunastoletnie podlotki, a łącząca ich platoniczna więź przypominała prawdopodobnie nigdy nie skonsumowany związek z ukochaną Ooną. Modelowym przykładem takiej relacji jest epizod z Jean Miller, najsłynniejszej chyba po Joyce Maynard nastoletniej przyjaciółce Salingera.

Kiedy się poznali, ona miała 14 lat, on – 30. On odpoczywał akurat z siostrą w Daytona Beach, ona była tam na wakacjach z rodzicami. Całymi dniami rozmawiali, a on słuchał jej tak, jakby była najważniejszą osobą na świecie. Chciał wiedzieć o niej wszystko, interesował się jej szkołą, jej przyjaciółmi, jej zainteresowaniami. Kiedy wyjeżdżała, powiedział jej matce: „Ożenię się z pani córką”. Ale nigdy tego nie zrobił. Gdy po wielu latach korespondencji i całkowicie pozbawionym podtekstów seksualnych związku poszli wreszcie do łóżka, straciła dla niego swój urok. Przestała być w jego oczach dziewczynką, stała się kobietą. Niemal natychmiast odesłał ją do domu i nigdy więcej się nie odezwał.

Piętno Holdena Caulfielda

Okładka pierwszego wydania
Buszującego w zbożu z 1951 roku.

Nigdy nie wątpił, że będzie wybitnym pisarzem. Stał się rozpoznawany już po pierwszych publikacjach w „New Yorkerze”, ale prawdziwa bomba wybuchła, gdy ukazał się Buszujący w zbożu. Nie obyło się co prawda bez problemów – ukochany „New Yorker” odmawia publikacji fragmentów powieści twierdząc, że „Holden nie sprawia wrażenia postaci prawdziwej”, a szef pierwszego wydawnictwa, w którym Salinger składa swoją książkę, pyta, czy Caulfield to wariat.

Na to ostatnie pytanie Salinger odpowiada płaczem. Ataki na głównego bohatera boleśnie go dotykały, ponieważ Holden – to on, sam Salinger, a w jego głosie nie ma fałszu. Holden mówi jak jest, pali, pije i brzydko się wyraża, bo tak wygląda prawdziwe życie. „Dziś łatwo zapomnieć, jak radykalny wydawał się wówczas Buszujący w zbożu. A rewolucyjne było w nim wszystko – od użycia zwrotu >>fuck you<< po demonstrację postawy >>fuck you all<< wobec obowiązującego status quo” [s. 250].

Dlatego kiedy wreszcie Buszujący w zbożu został opublikowany, stał się głosem pokolenia. Był jak haust świeżego powietrza dla wszystkich młodych ludzi, którzy za cel obrali sobie coś więcej niż „dobrą pracę, domek z ogródkiem oraz dwojgiem i pół statystycznych dzieci, idealnie przyrządzone martini czy modne ciuchy” [s. 257]. Był pierwszym krokiem do rewolucji obyczajowej i Beat Generation. „Bitnicy, którzy szukali Ameryki, przemierzając autostopem jej niekończące się autostrady, czynili to z zaczytanym egzemplarzem Buszującego w zbożu wciśniętym w tylną kieszeń dżinsów” [s. 258].

Równocześnie, jak zwracają uwagę autorzy biografii, ta książka to coś więcej niż opowieść o zbuntowanym nastolatku. Holden, choć jest projekcją Salingera jeszcze z czasów szkolnych, jest obciążony jego powojenną traumą. Jej wyraźnym symbolem mają być siwe włosy na głowie bohatera – znak przedwczesnego postarzenia pod wpływem dramatycznych przeżyć. Gniew Holdena na obowiązujący system to też gniew Salingera na świat, który dopuścił do wojennego koszmaru, a spisanie tej historii miało dla autora wartość terapeutyczną. W końcu Buszującego pisał już na wojnie, a pierwsze rozdziały powieści były jego magicznym talizmanem, który miał go ocalić od śmierci. I ocalił.

Joyce Maynard

Ogromna popularność spadła na Salingera nagle – praktycznie z dnia na dzień znalazł się na ustach wszystkich. Dziennikarzy, wydawców, osobistości literackiego światka, ale przede wszystkim młodych czytelników, którzy zapragnęli go poznać, porozmawiać, zaprzyjaźnić się z nim, bo przecież „dopiero wtedy wiem, że mnie książka naprawdę zachwyciła, jeżeli po przeczytaniu myślę o jej autorze, że chciałbym z nim się przyjaźnić i móc po prostu telefonować do niego, ile razy przyjdzie mi ochota” [J.D. Salinger, Buszujący w zbożu, tłum. Maria Skibniewska, wyd. Iskry, Warszawa 2004, s. 22]. Joyce Maynard pisze o „poczuciu, że w końcu znalazł się ktoś, kto mnie poznał, docenił i zrozumiał jak nigdy dotąd” i dodaje: „Zakochałam się w tym głosie” [s. 431].

Można sobie wyobrazić, jak szczęśliwe musiały czuć się wszystkie dziewczęta, które zaszczycił listami słanymi przekornie ze swojej samotni. „Ilekroć otrzymywałam list od Salingera, tak naprawdę pisał do mnie, i tylko do mnie, Holden Caulfield. To Holden Caulfield mówił mi, jaka jestem cudowna, idealna, urocza i błyskotliwa. To był mój narkotyk” – pisze Maynard [s. 433]. Wszyscy oszaleli na punkcie Holdena, a żywy Holden był tu, w zasięgu ręki.

Salinger nie był na to przygotowany. Z czasem zrozumiał, że stał się więźniem swojego największego dzieła i pożałował, że kiedykolwiek powstało. Uciekł do Cornish, gdzie kupił dom i gdzie zaszył się na następne sześćdziesiąt lat.

Nieznośny, niedoskonały świat

Od tej pory stał się niezdobytą twierdzą, walcząc jak lew o swoją prywatność. Codziennie pisał, ale publikował coraz mniej, a jego utwory były coraz bardziej przesiąknięte filozofią Wschodu – indyjską Wedantą – i zarazem coraz bardziej oderwane od rzeczywistości. „Wojna zabiła go po raz pierwszy, wedanta po raz drugi” [s. 413]. W końcu, w roku 1965, po gwałtownym ataku krytyków na jego opowiadanie Hapworth 16, 1924, zamilkł zupełnie. Co nie znaczy, że przestał tworzyć – według jego rodziny i przyjaciół pisał stale i niezmordowanie, przez kilka-kilkanaście godzin dziennie, w specjalnie w tym celu zbudowanym bunkrze, aż do śmierci.

Claire – druga żona i matka jego dzieci.

W międzyczasie zdążył się ożenić i spłodzić dwójkę dzieci, zgodnie z tym, co nakazywała mu jego religia. Ale praca była zawsze najważniejsza, a bliscy przegrywali w konkurencji z powstałą na kartach jego utworów rodziną Glassów, pod każdym względem idealną. „W świecie mojego ojca musisz albo być ideałem, albo zostajesz wyklęty” – stwierdziła po latach Margaret.

I to, jak sugerują autorzy biografii, było głównym problemem Salingera. Nie potrafił żyć z ludźmi, bo nie mógł znieść tego, że nie są w stanie sprostać jego gigantycznym oczekiwaniom. Świat jego wymyślonych postaci dawał mu ukojenie, bo tam sam decydował o tym, kto jaki jest – to on pociągał za sznurki.

Problem wysokich wymagań dotyczył zresztą również jego samego. Z jednej strony – głowa pełna ideałów, pragnienie życia w zgodzie ze wszystkimi i kochania ich bezgranicznie, na wzór Chrystusa, z drugiej – zwykła ludzka niechęć i gniew. Z jednej strony – pragnienie unicestwienia samego siebie jako osoby, przeniesienia się w sferę czysto metafizyczną, z drugiej – brutalna rzeczywistość, która każe być tu i teraz. Z jednej – chęć stworzenia normalnej rodziny, z drugiej – brak predyspozycji do bycia mężem i ojcem. Z jednej – pragnienie powrotu do dzieciństwa, do czasu niewinności, z drugiej – konieczność grania swojej roli dorosłego. Z tego wszystkiego wyłania się obraz człowieka cierpiącego, nie pogodzonego ze sobą, wiecznie w rozerwaniu, „delikatnej, znerwicowanej inteligentnej istoty na skraju załamania nerwowego” [s. 299].

Żal mi ludzi, którzy zostali przez tę istotę skrzywdzeni. Żal mi Claire Douglas, która rzuciła wszystko, żeby żyć z Salingerem w domku pośród lasów i spędziła jedenaście trudnych lat czekając na rzadkie chwile, kiedy jej mąż wyjdzie ze swojego bunkra. Żal mi jego córki Margaret, która musiała odreagować dziecięcą samotność pisząc szokującą i okrutną wspomnieniową książkę. Żal mi Joyce Maynard i wszystkich potraktowanych w podobny sposób młodych dziewcząt – z początku ubóstwianych, a potem odtrącanych bez słowa wyjaśnienia. Żal mi wszystkich ofiar „znerwicowanej inteligentnej istoty”.

Ale najbardziej chyba jednak żal mi jej samej.

***

D. Shields, S. Salerno, Salinger, przeł. Hanna Baltyn-Karpińska, Malwina Zaremba-Skulimowska, wyd. PWN, Warszawa 2014.

***

Polecam też film, przy kręceniu którego powstała ta biografia. Jest w całości dostępny na YouTube.

Za pogłębienie fascynacji Buszującym w zbożu i jego autorem dziękuję Wydawnictwu PWN.

Zdjęcie okładki pierwszego wydania Buszującego w zbożu: Michael Mitchell / Little, Brown and Company (Wikimedia Commons). 
Zdjęcie okładki Salingera: Dom Wydawniczy PWN.
Pozostałe fotografie: D. Shields, S. Salerno, Salinger, wyd. PWN, Warszawa 2014.