Michal Ajvaz i drapieżny świat w otchłaniach bibliotek

W jednym z opowiadań ze zbioru Powrót starego warana, utworze pod tytułem Zagadki, pewien tajemniczy futrzak, taki Ajvazowski Sfinks, zatruwa bohaterowi życie, zadając mu bezustannie zaskakujące i pozbawione sensu pytania. Gdy nieszczęśnik po raz kolejny staje wobec zagadki bezradny – nigdy nie udało mu się odpowiedzieć na żadne z zadanych pytań – zwierzątko bezlitośnie z niego drwi.

Tak wyglądała z początku moja lektura tej książki. Brnęłam przez fantastyczne obrazy Ajvaza i nie miałam pojęcia, o co w tym wszystkim chodzi. Pociłam się i męczyłam, próbując sobie je po swojemu wyłożyć, wyjaśnić rozumowo, wcisnąć w jakiś znany mi schemat, i miałam wrażenie, że jakiś złośliwy chochlik naigrawa się ze mnie, z mojej ograniczonej wyobraźni, mojego nieoczytania, moich skromnych możliwości intelektualnych. A potem zrozumiałam, że nie tędy droga.

Nie bez przyczyny utwory Ajvaza porównuje się najczęściej do snów. Ze względu na atmosferę, ze względu na charakterystyczną zachwianą logikę, ale również dlatego, że i w jednych i drugich doszukujemy się sensu nie mając pewności, czy ten sens w ogóle jest. Bo może nie ma go być. Może wciskanie na siłę tych wszystkich historyjek o jeżdżących autobusem lwach morskich, łosiach mieszkających w cokołach na Moście Karola i grających w teatrze jaszczurach w jakieś uniwersalne interpretacje jest zupełnie błędną ścieżką. Przecież badacz, do którego zwraca się z prośbą o pomoc bohater Innego miasta, mówi wyraźnie, że tego innego, niezwykłego świata czającego się w ciemnych zakamarkach naszych mieszkań i „magicznych” zakątkach Pragi nie da się zrozumieć, posługując się naszym ludzkim sposobem myślenia.

Szaleństwu prozy Ajvaza trzeba się po prostu poddać. Sam autor zdaje się to sugerować w niektórych utworach. Na przykład w opowiadaniu Rzeźbiarz, gdzie tytułowy bohater posługuje się metodą twórczą, którą swobodnie można przełożyć na sztukę pisania. Mieszkając w domu wykutym w skale ma dostęp do strumienia magmy, odkręca więc na krótką chwilę zawór, a gorący strumień tryska do kadzi z zimną wodą i zastyga w niepowtarzalny wzór. Tak otrzymaną bryłę rzeźbiarz obrabia przy pomocy swego dłuta, nigdy jednak nie robi tego według własnej wizji, daje się jedynie prowadzić narzuconym mu już kształtom, ulega „dziwnym podziemnym snom materii”, których nie rozumie i które go przerażają, a zarazem fascynują. „Wydaję się sobie raczej ogrodnikiem niż pisarzem: pozwalam tekstom dojrzewać i od czasu do czasu chodzę popatrzeć, co się urodziło (…). Często znajduję dziwne płody, z którymi nie bardzo potrafię się uporać, ale nie chcę się nazbyt mieszać do życia tekstu” – pisze Ajvaz.

Ten inny świat, „drugie miasto”, jest na wyciągnięcie ręki, zawsze gdzieś obok nas. Bohaterowie Ajvaza wędrują po Pradze i co chwila trafiają na furtki i ścieżki wiodące do tej równoległej rzeczywistości – zielone marmurowe tramwaje, odludne zakątki biblioteki, które bierze w posiadanie bujna flora i fauna, głębie szafy, jak u C.S. Lewisa... Tylko że wkroczenie tam wymaga sporej odwagi. Bo czyhają tam na człowieka drapieżne tygrysy, żarłoczne małże i gigantyczne mrówki, a wtajemniczeni nie są zbyt mili dla dociekliwych. Drugie miasto jest światem ustawicznego zagrożenia, krwiożerczym i groźnym, raz po raz wysuwającym swe lepkie macki na nasze terytoria. Ale też światem fascynującym, nieprzewidywalnym, dlatego zarówno bohaterowie Ajvaza, jak i on sam, śmiało przekraczają granice i zachęcają do tego czytelnika. W wierszu Rzeka podziemna autor pisze:

Kiedy znajdziecie się na końcu wersu, 

porzućcie głupi nawyk wracania na początek kolejnej liniji. 

Idźcie dalej, przekroczcie nareszcie granice. 

Nie bójcie się zabłądzić w ogrodzie dojrzewających obrazów. 

Dotrzyjcie raz do końca drogi, do srebrzystej kraty: 

od lat cierpliwie tam na was czekają.

Ajvaza często porównuje się do Schulza, i jest to porównanie jak najbardziej uzasadnione. Wizje Ajvaza są jednak bardziej absurdalne, a równocześnie, paradoksalnie, bardziej niż Schulz trzyma się on ziemi. Czytając Sklepy cynamonowe miałam nieustanne wrażenie płynięcia, obracania się w jakiejś złocistej, gęstej, miodowej rzeczywistości, a tutaj jest konkret – obraz kreślony twardą i zdecydowaną linią, nawet jeśli mamy do czynienia z wielkim małżem goniącym narratora po Pradze czy siłującym się z młodą kobietą umuzykalnionym waranem. Bohater nie traci kontaktu z rzeczywistością – raz po raz uświadamia sobie, w jak groteskowej sytuacji się znalazł: „nigdy nie przyszło mi na myśl, że w nocnym tramwaju pożre mnie małż”, „i co bym potem powiedział lekarzowi? Że na placu św. Gawła pogryzł mnie wielki konik morski?”, „jakaż bezsensowna śmierć – zginąć wskutek zderzenia z kangurem na skoczni narciarskiej!”.

Nie bez znaczenia jest też fakt, że twórczość tych dwóch autorów dzieli dobre kilkadziesiąt lat. Proza Ajvaza jest nowoczesna, bawi się konwencją, nawiązuje do literatury kryminalnej czy fantastycznonaukowej, przesiąknięta jest postmodernistyczną grą autora z czytelnikiem... Miejscami bywa rozbrajająco zabawna. Nie sposób nie uśmiechnąć się czytając o tym jak to narrator nie może uciszyć skrytych za książkami, śpiewających chorał gregoriański krasnoludków, toteż udaje przed oburzoną sąsiadką, że sam popiskuje, albo jak siłuje się z pewnym chrząszczem uporczywie zasłaniającym mu adres pewnego mieszkania na Smichowie na jednej ze stron broszurki o hodowli królików, albo jak rzuca psychodelicznymi granatami, które w powietrzu zamieniają się w lodówki celebrujące mszę w ornacie księdza, albo jak trzecią godzinę czeka na zwolnienie się budki telefonicznej okupowanej przez pewnego konika morskiego... Nie mówiąc o mistrzowskiej, cudownie autoironicznej scenie, w której twórczość narratora – z którym chyba możemy utożsamić autora – wyśmiewa w sposób zaskakująco trafny pewien impertynencki kangur:

Rzecz w tym, że te pańskie prozy są wszystkie na jedno kopyto: na początku narrator spotyka jakieś dziwne zwierzę, potem zwykle dochodzi do walki, a na końcu pojawia się coś bezkształtnego i nieokreślonego, w czym wszystko się rozpływa, mgła albo morze, na które bohater spogląda, przeżywając przy tym jakąś ekstazę czy coś w tym stylu. Co za nuda!

Mogłabym o Ajvazie pisać jeszcze długo, ale nie chcę przedobrzyć – wszak zależy mi tylko na tym, żebyście sięgnęli po jego książki. Wypatrujcie zielonego tramwaju lub zapuśćcie się w mroczne głębie biblioteki, gdzie snuje się mgła, z oddali dochodzą dźwięki tam-tamów, a w ciemności błyszczą oczy drapieżników i malowane twarze dzikusów-ludożerców...

***

Cytaty: M. Ajvaz, Morderstwo w hotelu Intercontinental. Powrót starego warana. Inne miasto, tłum. Leszek Engelking, wyd. Pogranicze, Sejny 2005.

***  
Opublikowany przez fundację Pogranicze zbiór, zawierający tomik wierszy, zestaw opowiadań i powieść, jest na razie jedyną książką tego autora wydaną po polsku. Jeśli nie uda Wam się jej zdobyć – kto wie, czy bibliotekarz, który heroicznie podejmie się znalezienia jej pośród ciemnych regałów, nie padnie ofiarą bibliotecznego monstrum! – poczekajcie na Drogę na południe, która wkrótce ukaże się nakładem Książkowych Klimatów. 

Michal Ajvaz i jego (drapieżna?) biblioteczka.

Michal Ajvaz to kolejny gość tegorocznej edycji Miesiąca Spotkań Autorskich. Można go będzie posłuchać we Wrocławiu w środę 8 lipca. Nie wiem jak Wy, ale ja na pewno skorzystam z tej okazji.

Fotografia główna: Fresh Pasta / Foter.com / CC BY-NC-SA
Fotografia Ajvaza: vanderfrog / Foter.com / CC BY