Powieść straconej szansy – „Zdarzyło się pierwszego września (albo kiedy indziej)”, Pavol Rankov

„Włosy koloru łąkowego miodu”, jak powiedziałby Honza. Kiedyś.

Chociaż książka ta spotkała się u nas z niezwykle entuzjastycznym przyjęciem, a Angelus wydaje się potwierdzeniem jej znakomitości, dla mnie Zdarzyło się pierwszego września jest powieścią straconej szansy. Była szansa na pasjonującą opowieść o burzliwej historii, odchodzącym świecie i przenikających się kulturach, wyszedł nieprzekonujący melodramat. 

Osią powieści jest miłosny czworokąt – trzech chłopców walczących o względy jednej dziewczyny. Akcja rozgrywa się na pograniczu słowacko-węgierskim w samym środku burzliwego XX wieku, na tle II wojny światowej, przewrotu lutowego, okresu stalinizmu i lat 60. aż po inwazję wojsk Układu Warszawskiego na Czechosłowację. I koncepcja jest taka – wichry historii i polityki targają naszymi biednymi bohaterami, zbliżają ich do siebie i gwałtownie oddalają, nie pozwalając im zaznać długotrwałego szczęścia.

Ale w rzeczywistości to wcale nie jest tak. Bo choć wszyscy trzej męscy bohaterowie tej powieści usta wciąż pełne mają słów miłości, dławią się wręcz tymi płomiennymi wyznaniami dla najpiękniejszej i najcudowniejszej Marii, to ostatecznie wszyscy puszczają ją w trąbę. Nadobna wybranka okazuje się przedmiotem, chusteczką, której rogów wszyscy trzej amanci kurczowo się trzymają, nie pozwalając zbliżyć się nikomu spoza swojej trójki, ale ostatecznie jakaś prowokacyjna ruda piękność albo kusząca wizja życia na emigracji zawsze okazują się ciekawsze od tej wyświechtanej już z lekka szmatki. Wichry historii i polityki stają się zgrabnym usprawiedliwieniem własnej niedojrzałości, „brak wyboru” – przykrywką dla szczeniackich wybryków. Choć od rozpoczęcia akcji do jej zakończenia upływa trzydzieści lat, trzej główni bohaterowie w gruncie rzeczy się nie zmieniają – wciąż pozostają tymi trzynastoletnimi chłopcami.

Może to kobieca perspektywa nie pozwala mi odpowiednio docenić tej historii, w której męska solidarność posuwa się do ukrywania bezmyślnych zdrad jednego z bohaterów względem nieszczęsnej ukochanej. Koniec końców to nie prześladowany Żyd Gabriel i nie przedwcześnie osierocony Jan okazują się tu największymi ofiarami, ale właśnie Maria, skrzywdzona zarówno przez historię (sprawa jej ojca), jak i tych, którzy mieli ją chronić.

Levice, 10 listopada 1938. Przyłączenie do Węgier po pierwszym arbitrażu wiedeńskim.

Rozczarowana jestem tym bardziej, że po pierwszej, uroczej scenie na kąpielisku w czechosłowackich jeszcze wtedy Levicach, gdzie spotykają się „Węgrzy, Słowacy, Czesi, Żydzi, Cyganie”, „demokraci, liberałowie, konserwatyści, monarchiści, socjaliści, nacjonaliści, komuniści i faszyści”, spodziewałam się, że Rankov skupi się na kwestiach wielokulturowości, na przemianach, jakim podlega na przestrzeni lat pograniczne miasteczko, że to będzie coś bardziej w stylu Wniebowstąpienia Lojzka Lapaczka ze Śląskiej Ostrawy Oty Filipa (cudownej książki, którą bardzo, bardzo gorąco polecam!). Tymczasem kwestie kulturowe i narodowościowe autor zaledwie liznął, poszedł natomiast w stronę łzawego i wątpliwego melodramatu, czego nie mogę mu wybaczyć.

Zdarzyło się... ratują humorystyczne anegdoty o postaciach historycznych, takich jak ksiądz Tiso, Klement Gottwald czy Alexander Dubček. Dodają lekkości, bawią się kamiennymi wizerunkami opisywanych polityków i przywódców, ale za to – jak zauważa Peter F. 'Rius Jílek – pomijając opowiastkę o monstrualnym obżarstwie Tisy zestawioną z opisem wojennego głodu są zupełnie wyrwane z kontekstu, trochę jakby doklejone na siłę. Po chwili ożywczego uśmiechu trzeba znów wskoczyć do świata Petera, Gabriela i Jana i z rosnącą irytacją śledzić ich poczynania.

Wielka Powieść to nie jest. A tak niewiele brakowało.

***

P. Rankov, Zdarzyło się pierwszego września (albo kiedy indziej), tłum. Tomasz Grabiński, wyd. Słowackie Klimaty / Książkowe Klimaty, Wrocław 2013.

Fotografie:
[1] {Lina} / Foter.com / CC BY-NC
[2] Okładka książki ze strony wydawnictwa Książkowe Klimaty
[3] Ladislav Luppa / Foter.com / CC BY-SA 3.0