Literacka Przystawka (2) – Miłoszewski, Małecki, Orbitowski

W prawie-już-wiosennej Literackiej Przystawce gości u mnie tym razem trzech polskich pisarzy. Choć z głośnymi nazwiskami młodej polskiej prozy nie jestem za pan brat, tak się akurat złożyło, że w ostatnim czasie – dzięki uprzejmości wydawców i wydawców-znajomych – miałam okazję przeczytać trzy nowości pióra poczytnych autorów znad Wisły. Znani, lubiani, chętnie czytani i komentowani (Miłoszewski i Małecki – pierwsze dwa miejsca w kategorii literatury pięknej w niesławnym plebiscycie LubimyCzytać.pl), ale czy ta popularność rzeczywiście odpowiada literackiej jakości ich dzieł? Cóż, mnie niestety wszystkie trzy pozycje trochę rozczarowały.

Najtrudniej jest mi chyba pisać o Jak zawsze Zygmunta Miłoszewskiego, bo mimo tego historyczno-politycznego tła jest to jednak rasowa literatura rozrywkowa, lekka i pozbawiona większej głębi, a o takiej zupełnie nie potrafię pisać. Fakt, że książkę czyta się przyjemnie, a pomysł na przeniesienie pary staruszków w czasie do lat ich młodości, lecz w alternatywnej rzeczywistości, w której Polska po wojnie znalazła się w strefie wpływów Francji, jest bardzo ciekawy. Ale…

No właśnie, ciężko mi wyjść ze swoją opinią poza utarte sformułowania „przyjemnie” i „ciekawy”. Ze świetnego pomysłu właściwie nic nie wynika, może poza dosyć mętną krytyczną refleksją na temat Polski i Polaków oraz impulsem do rozważań, co sam zrobiłbym, gdybym mógł swoim życiem pokierować raz jeszcze, od nowa. Historii brakuje jednak jakiejś myśli zamykającej, zakończenie jest moim zdaniem rozmyte i niedopracowane, a cała opowieść – lekko przegadana (podobno powieść na etapie redakcji została dosyć mocno okrojona, przypuszczam więc, że w wersji pierwotnej musiała być bardzo przegadana). Za to duży uśmiech wywołały we mnie fragmenty, w których autor najwyraźniej ironizuje na swój własny temat – podoba mi się ten dystans:

„Czyli ma pan swoje ulubione knajpy na tatara, na sznycel, na naleśniki. No i proszę sobie wyobrazić, że przychodzi pan na tatara, a tam są dziś ryby z rusztu, bo kucharz lubi różnorodność. I ja mam to cały czas, autor pisze genialne romanse, cała Polska je sobie wstrzykuje jak heroinę, a on przychodzi, że teraz napisze nową Lalkę albo nową Ziemię obiecaną, wszyscy na punkcie tych powieści mają obsesję. Czasami da się wytłumaczyć, częściej przekupić, ale niektórzy są niezłomni, no i nie kończy to się dobrze (…). Ponieważ jak pan idzie na tatara, to pan nie chce ryby z rusztu, nawet jeśli rybę robił ten kucharz od tatara, proste” (s. 302).

Podobny problem ze sformułowaniem swojej opinii mam w przypadku Rdzy Jakuba Małeckiego, choć to oczywiście zupełnie inna książka. Na myśl o niej przychodzi mi do głowy jedno słowo, niestety równie błahe i ogólnikowe co „przyjemnie” i „ciekawy”: „ładna”. Dla mnie to taka ładna książka, ładnie napisana, z ładną historią, uroniłam nawet przy niej kilka łez, ale nie powiem, żeby wzbudziła we mnie jakieś silniejsze emocje – po dwóch miesiącach od lektury niemal cała fabuła ulotniła mi się z głowy i musiałam raz jeszcze całość przekartkować, by móc cokolwiek na jej temat napisać.

Ujął mnie motyw listów wysyłanych do zmarłego ojca, cień przeklętego drzewa i cień odważnego dziadka, który na Syberii stoczył walkę z niedźwiedziem, smutne historie Julii Dusznej, Doktora i Hołowczyca, i wreszcie samej babci Tośki, całe to uniwersum niespełnionych pragnień, przegapionych szans, żyć, które pokrywa rdza. Często miałam jednak wrażenie, że autor manipuluje moimi emocjami, stosując proste i ograne sztuczki, że to wszystko jest trochę powierzchowne i efekciarskie, i stąd ten brak silnych emocji, nie ma w tej prozie czegoś, co zostawiłoby we mnie głęboki ślad. Choć więc wspomnienia z lektury mam miłe, dla mnie jest to jedna z tych książek, które odkłada się na półkę i szybko zapomina. Szkoda!

Problemu nie mam za to z pisaniem o Exodusie Łukasza Orbitowskiego – w tym wypadku potrafię dokładnie wskazać to, co mi się podobało i to, co mi przeszkadzało. Na plus oceniam kreację głównego bohatera, bo choć to niesamowicie śliski, irytujący typ, grający przed sobą i przed światem szlachetnego i odpowiedzialnego, a przy tym duszący w sobie uczucia, bierny, nie próbujący rozwiązywać problemów, tylko uciekający od nich – jest jednak w tym wszystkim takim niewygodnym lustrem dla nas. Bo przecież, co uświadomiłam sobie nie bez przykrości, wszyscy trochę jesteśmy jak on. Usprawiedliwiamy sami siebie, zagłuszamy wyrzuty sumienia, utwierdzamy się w przekonaniu, że jesteśmy „w porządku”, że po prostu „musieliśmy” i „nie mogliśmy inaczej”.

Na minus – sposób poprowadzenia wszystkich wątków z wyjątkiem głównego, cała ta podróż przez Europę, Berlin, obóz przesiedleńczy, Lublana, grecka wyspa, i nagromadzenie napotkanych po drodze postaci, których znaczenie (z wyjątkiem Klary i Antego) nie jest do końca jasne. Za dużo tutaj wszystkiego, przez co historie rozłażą się w palcach, czytelnik gubi się w nieistotnych szczegółach i nic się nie klei. Pozbawione puent opowieści są przeciągnięte i zwyczajnie nudne, dlatego z ulgą wracałam do kolejnego odcinka wątku z przeszłości, jedynego, który śledziłam z przyjemnością. Bo akurat osadzona w polskich realiach historia wychowanego przez samotną matkę chłopaka, który zbyt szybko zostaje wrzucony we własne życie rodzinne i rozpaczliwie lawiruje między oczekiwaniami matki i żony jest moim zdaniem dobra, mocna i wiarygodna.

Tym, co drażniło mnie też w trakcie lektury, była jednowymiarowość postaci kobiecych. Mężczyźni w powieści Orbitowskiego mają jakieś cechy charakterystyczne, są wyraziści, podczas gdy bohaterki, nawet jeśli mają własną historię, własną tajemnicę, są albo postaciami nieznośnie płaskimi i mdłymi (Julka, Eve, Nina) albo karykaturalnymi histeryczkami (matka, Patrycja, Sophie). Tak jakby między tymi dwoma biegunami nie było nic.

Do plusów dorzuciłabym też trochę filmową technikę przywoływania na początku rozdziału wciąż tego samego wspomnienia, ale odsłanianego stopniowo, oraz kilka niebanalnych, obrazowych opisów („W prześwitach błyskają reflektory, szumią liście, żołądź uderza o ziemię, trzeszczy chór świerszczy”, „Zamkowe wzgórze szturmuje armia łysiejących drzew”), które świadczą o tym, że Orbitowski ma interesujące pióro. Niestety, kiepska konstrukcja powieści i wynikające z niej dłużyzny przyćmiewają to, co w Exodusie naprawdę dobre.

Żadna z powyższych książek nie jest zdecydowanie zła i dlatego żadnego z tych trzech autorów definitywnie nie skreślam. Ale też żadna, niestety, nie spełniła dużych oczekiwań rozbudzonych przez promocję.

***

Z. Miłoszewski, Jak zawsze, wyd. W.A.B., Warszawa 2017.

J. Małecki, Rdza, wyd. SQN, Kraków 2017.

Ł. Orbitowski, Exodus, wyd. SQN, Kraków 2017.