Myślowe chwasty. O pozycji kobiet (nie tylko) w czeskim świecie literackim

Dyskusja o tym, dlaczego tak mało kobiet wyróżnianych jest nagrodą Magnesia Litera, choć to właśnie kobiety królują na dzisiejszym czeskim rynku książki, powraca w Czechach jak bumerang. Być może wymaga głębszego spojrzenia? 

Pytanie, dlaczego wśród nagrodzonych Magnesią Literą tak zdecydowanie dominują mężczyźni, padło po tegorocznym wręczeniu nagród m.in. w tekście redaktorki działu literackiego „Deníka N”, Ireny Hejdovej. Dyskusja to nienowa – podobne głosy pojawiły się w czeskich mediach już w 2020 roku, gdy w gronie wyróżnionych nie znalazła się ani jedna przedstawicielka płci pięknej. A przecież, jak dowodził później w swoim tekście Radim Kopáč, czeska literatura należy dziś właśnie do kobiet.

Hejdová stwierdza, że problemem raczej nie jest skład komisji w poszczególnych kategoriach, bo pod względem genderowym siły rozkładają się w nich po równo. A może trzeba spojrzeć głębiej? Może, zamiast doszukiwać się winy w mechanizmach przyznawania nagród, trzeba dostrzec coś innego – konserwatywne czeskie wzorce myślenia, myślowe chwasty, silnie zakorzenione i u kobiet, i u mężczyzn?

Nieatrakcyjne pajęczyce

Wyrazem tych wzorców był opublikowany w 2012 roku tekst Jiřiego Peňása Pavoučí ženy a ubohá tlustá moucha [Kobiety-pajęczyce i biedna gruba mucha], przypomniany ostatnio w mocnym wystąpieniu Alžběty Stančákovej na zeszłorocznym Zjeździe Pisarzy w Pradze. Jego autor stawia grubą krechę między „kobiecym” a „męskim” pisaniem i krytykuje to pierwsze za jego uczuciowość, mistyczność, magiczność – według Peňása kobiety piszą ze swojej wewnętrznej potrzeby, nie licząc się z tym, czy ktoś chce ich słuchać, nie próbując zrozumieć świata, z którym tak dzielnie bojują w swoich utworach pisarze-mężczyźni. Padają też nazwiska, a wśród nich: Petra Hůlová, Petra Soukupová, Markéta Pilátová, Radka Denemarková, Kateřina Tučková, Bianca Bellová.

„Nakaz, choć raczej podświadomy, brzmi: wyrazić za pośrednictwem tekstu samą siebie. Pisanie to dla nich narzędzie wyrażenia siebie i poznania siebie. Literatura jest jednak przede wszystkim dla czytelnika – książki pisze się po to, by je ktoś czytał. Większość dzieł naszych młodych kobiet [sic! – A.M.] zrodziła się z innych motywacji. Gdybym miał szukać wspólnego mianownika, byłaby nim uderzająca powaga i brak ironicznego dystansu, a nawet humoru, zjawiska najwyraźniej bardzo męskiego” – pisze Peňás. Łatwo o dystans i humor z pozycji silniejszego, prawda? No i jeszcze ten fragment (który Stančáková kwituje gorzkim komentarzem, jak ktokolwiek mógł wydrukować coś podobnego): „Z całym szacunkiem dla naszych pisarek – ich pisanie nie zwiększa ich atrakcyjności seksualnej, przynajmniej nie wprost”.

Święty spokój mężczyzny

To konserwatywne czeskie myślenie – i wytworzony przez nie klimat, zarówno w czeskim środowisku literackim, jak i poza nim – sprawia, że mogą powstawać teksty takie jak Proč nejsem feministou [Dlaczego nie jestem feministą] Miloša Urbana, a ich autorom nie jest wstyd. Pisane tonem protekcjonalnym i aroganckim, zakładające prostą wizję świata – mężczyzna ma prawo do spokoju i zamknięcia we własnym świecie, podczas gdy miejsce kobiety jest przy dzieciach, a każdy drobny udział ojca w opiece nad potomkiem to z jego strony akt wielkoduszności, za który należy się co najmniej medal. 

Urban pisze o swoim dziecku: „Karmiłem je, biegałem z wózkiem po parku (pykając przy tym z fajki, ale tak, by dym nie leciał na potomka), a nawet przewijałem, choć można się było przy tym porzygać”. I chyba niedziwne, że bohaterce Macochy Petry Hůlovej robi się niedobrze z trochę innego powodu: „Naprawdę rzygać mi się chce, że muszę teraz uderzyć w te stare spróchniałe struny, ale dlaczego to zupełnie oczywiste, że kiedy pracuje mężczyzna, wszyscy szanują jego prawo do świętego spokoju?”.

I wreszcie – to konserwatywne czeskie myślenie sprawiło nie tylko, że wśród nagrodzonych tegoroczną Magnesią Literą udział kobiet jest tak mikry (bo przecież to, co napisze mężczyzna, zawsze będzie ciekawsze, mądrzejsze, bardziej wartościowe), ale i że nagrodę w prestiżowej kategorii prozy zdobyła istna zbieranina krzywdzących stereotypów o kobietach, jaką jest Čistý, skromný život [Czyste, skromne życie] Viktora Špačka. Niemal wszystkie bohaterki opowiadań Špačka są płaskie, kłótliwe, histeryczne i nieprzewidywalne. Odbierając nagrodę, pisarz bez cienia zażenowania przyznał, że opisane w książce męskie perypetie są w wielu przypadkach zainspirowane jego własnymi. Podobnie zresztą pewnie jak tekst O rodině a o čtení [O rodzinie i o czytaniu], którego bohater marzy tylko o tym, by uciec z domu, od swojej strasznej i wiecznie naburmuszonej żony, nad rzekę, by poczytać Klostermanna.

Dlaczego jesteśmy tak wściekłe?

Wszystko to świadczy jedynie o tym, jak bardzo Czesi nie traktują kobiet poważnie – i, co gorsza, nie są tego świadomi. Dobrze, że zaczyna się o tym pisać – w ostatnim czasie ukazały się m.in. publikacje Proč jsme tak naštvané? [Dlaczego jesteśmy tak wściekłe?] Šárki Homfray i V pasti pohlaví. O politice, péči, sexu, násili a postavení žen v Česku [W pułapce płci. O polityce, opiece, seksie, przemocy i pozycji kobiet w Czechach] Silvie Lauder. W Polsce o tym, że Czechy to nie jest kraj dla kobiet, pisała ostatnio w „Tygodniku Powszechnym” Martyna Wasiuta.

I nawet jeśli wydaje się, że w świetle prawa czeskim kobietom wolno wiele – co z tego? To, co najgorsze i najtrudniejsze do wyplenienia, pozostaje zawsze w myśleniu. Czeski świat literacki pokazuje to dobitnie.

***

Ten tekst zrodził się z refleksji, które towarzyszyły mi podczas zbierania materiałów do newslettera z czeskiego świata literackiego. Chcesz otrzymywać mój newsletter? Proszę, wesprzyj mnie na Patronite. Dziękuję!

Ilustracja: chenspec / pixabay.com