Umysł a czucie, rozsądek a sentyment – „Buddenbrookowie”, Thomas Mann

Nareszcie! Skończyłam! Po kilku tygodniach męczącego brnięcia przez dzieje Buddenbrooków dotarłam do ostatniej kropki. Jaki wniosek z tej lektury nasuwa mi się w pierwszej kolejności? Że realizm w wydaniu Manna to rzecz bez wątpienia godna uznania, ale nie dla wszystkich. Najpierw jednak słów kilka o treści.

Thomas Mann (z prawej) i jego brat Heinrich, również pisarz. Autor Buddenbrooków wychował się w rodzinie kupieckiej i podobnie jak ostatni przedstawiciel opisanego przez siebie rodu, Hanno, wbrew oczekiwaniom rodziny wykazywał żywsze zainteresowanie sztuką niż handlem.

Kupiecką rodzinę Buddenbrooków czytelnik poznaje  w roku 1835, w jej złotych czasach. Świętuje ona właśnie w gronie przyjaciół kupno nowego, pięknego domu. „Siedzieli na ciężkich krzesłach z wysokim oparciem, ciężkimi, srebrnymi sztućcami jedli dobre, ciężkie potrawy, popijali ciężkie, dobre wina i wypowiadali swe zapatrywania”. Akcja powieści zaś kończy się ponad czterdzieści lat później – majątek rodzinny jest już wówczas znacznie uszczuplony, firma ma zostać zlikwidowana zaś ród jest na dobrej drodze do wymarcia po nagłej i przedwczesnej śmierci najmłodszego jego przedstawiciela. Na czym polegał ten upadek, o którym mowa już w podtytule powieści, co tak bardzo się zmieniło?

Najstarsi przedstawiciele rodu, o których bezpośrednio mowa w powieści – konsul Johann Buddenbrook oraz jego syn Jean – to jednostki przedsiębiorcze, zaradne, energiczne. Pewną ręką trzymają rodzinny interes i nie poddają się sentymentalnym słabostkom. Tomasz, syn Jeana, z pozoru również wykazuje te „błogosławione” cechy – po śmierci ojca dziarsko obejmuje stery, nawiązuje mnóstwo korzystnych kontaktów, zawiera rozsądne małżeństwo wnoszące do rodziny spory posag, w końcu zostaje konsulem, a następnie senatorem – i przez całe życie dokłada największych starań, by zachować godność w oczach innych ludzi. Kiedy tylko jednak zaczyna zaglądać w głąb własnej duszy, zastanawiać się nad znaczeniem wszystkich ziemskich poczynań, jego, wydawałoby się, pewna postawa zaczyna się chwiać. Zupełnie nieprzystosowany do życia jako kupiec okazuje się natomiast jedyny syn Tomasza, Jan, zwany Hanno. Wrażliwy, zamknięty w sobie chłopiec w głowie ma wyłącznie muzykę.

Wydawałoby się więc, że „winą” – jeśli można tu mówić o jakiejkolwiek winie – kolejnych przedstawicieli rodu Buddenbrooków była rosnąca skłonność do koncentrowania się na swoim wnętrzu, zamiast skupiania się na interesach i aktywnym społecznie życiu prowadzącym do utwierdzania prestiżu rodziny oraz pomnażania rodzinnego majątku. Ale, ale! Tak naprawdę upadek ten, w moich oczach, miał korzenie w czymś zupełnie innym – w sztywności uświęconych form i nieodpowiednim do nich podejściu. Jednym z pierwszych ciosów i plam na reputacji rodziny był głośny rozwód Toni – ale czy doszłoby do niego, gdyby poślubiła człowieka, którego naprawdę kochała, zamiast kandydata uporczywie podsuwanego jej przez ojca? Wyraźną ofiarą tego chorobliwego podejścia do zasad był też Hanno, syn Tomasza, udręczony koniecznością przejęcia rodzinnej firmy, przez całe życie egzaminowany przez ojca i hartowany, strofowany i zmuszany do wysłuchiwania pogadanek o „energii, dzielności i pogodnej rześkości”. Ale i sam Tomasz okazuje się tu też ofiarą – z pozoru tak silny i zaradny, z biegiem lat coraz trudniej radzi sobie z ciągłym zakładaniem masek, jakiego wymagają od niego role szanowanego obywatela, kupca, konsula, senatora, nie do końca odnajduje się też w rolach ojca i męża (przyznaje zresztą, pisząc o Gerdzie: „Kocham ją, a zarazem czuję, że moje szczęście i duma jest tym większa, iż nazywając ją moją, jednocześnie zdobywam znaczny dopływ kapitału do naszej firmy” – wciąż krąży mi po głowie pytanie, jakie naprawdę były w tym wypadku proporcje, jeśli chodzi o miłość i zysk finansowy), gubi się, mota się w spędzające mu sen z powiek interesy (wbrew uświęconej maksymie swego prapradziadka, założyciela rodzinnej firmy) i zaczyna wątpić w sens wszystkich swoich poczynań.

Czy więc rosnącą skłonność do refleksji, sentymentalizm, ciągoty artystyczne uznać można za przewiny, za cegiełki składające się na tragiczny koniec rodu? Sądzę, że przeciwnie – mogły one doprowadzić do jego rozkwitu na zupełnie innym polu. Może wolny od presji Hanno odważyłby się na realizację swoich marzeń o byciu sławnym pianistą... Z drugiej strony – nie wiem, na ile to co teraz piszę zgadza się z zamysłem samego autora. W końcu wiadomym jest też, że postępującej refleksyjności Buddenbrooków towarzyszyło pogorszenie ich zdrowia, co w konsekwencji doprowadziło do wymarcia rodu. A taki Hanno na przykład sprawia wrażenie z natury wybitnie skłonnego do depresji i autodestrukcji, choćby i bez nacisków ze strony wymagającego ojca...

Pozostając przy małym Janie Buddenbrooku – jest to jedyna postać, która wzbudziła moje żywe zainteresowanie i o której perypetiach czytałam z przyjemnością (może dlatego, że jedyna, z którą się trochę utożsamiałam – ech, i znów profesor Nabokov byłby rozczarowany). Jego strach, jego wątpliwości, pasja dla muzyki, alienacja i niechęć wobec czekającej go przyszłości, jego płaczliwe „nie umiem chcieć” są tak bardzo ludzkie, naturalne, zupełnie inne niż drewniane postawy jego krewnych. I ten jego oddany przyjaciel, mały szlachcic-obdartus Kaj! Tak, zdecydowanie te dwie postaci budziły u mnie najcieplejsze uczucia.

Historię rodu Buddenbrooków Mann opowiada bez pośpiechu, skupiając się na pewnych wycinkach czasu, znaczących wydarzeniach, i te opisując w najmniejszych szczegółach. Jak była przystrojona sala, kto był jak ubrany, jak się prezentowała jego fryzura, jak poruszał ustami a jak wyglądała brodawka na jego policzku – ja osobiście brnęłam przez te opisy w mękach. Tak mi brakowało jakiegoś zrywu, jakichś emocji, tymczasem Mann jest tak przeraźliwie chłodny i beznamiętny... Jego proza oczywiście jest bardzo elegancka i poprawna, ma swój urok, ale jest to urok przykurzonych portier i starych, ciężkich dębowych mebli. Dla mnie, doceniającej przede wszystkim lekkość, za bardzo trzymało się to wszystko ziemi, wręcz przytłaczało mnie.

Zachęcać specjalnie więc nie będę, zresztą chyba nie muszę, bo powieść Manna w blogowym świecie i tak przeżywa ostatnio renesans – wspomnę tu ciekawe recenzje Pani Katarzyny i Orchisss – ale rzecz to na pewno wartościowa, w końcu klasyka, i Nobel, i Faulkner ponoć nazwał najlepszą powieścią stulecia...

***

T. Mann, Buddenbrookowie, wyd. Książka i Wiedza, Warszawa 1988.