Opowieści czeskiego Prometeusza – „Księga apokryfów”, Karel Čapek

Kto z nas nie wyobrażał sobie czasem, co kryje się za kulisami mitów, legend, biblijnych przypowieści? Kto nie dopowiadał własnych historii do tych powszechnie znanych, nie odbrązawiał na własną rękę posągowych postaci, nie próbował tchnąć życia między lakoniczne wiersze świętych ksiąg? Nie inaczej było z Karlem Čapkiem – tyle, że on nie poprzestał na fantazjowaniu, ale swoje wersje historii spisał. I tak powstała Księga apokryfów.

Zacna to książka! Prowadzi nas bowiem przez niemal całą historię ludzkości, od mitu o Prometeuszu i dziejów ludzi pierwotnych poprzez losy wielkich starożytnych i postaci biblijnych aż do dramatów Szekspira i podbojów Napoleona. Drobnymi kroczkami w postaci rozkosznych opowiastek, z których każda jest dla czytelnika słodko-gorzką pigułką. Motywem przewodnim wszystkich historii są bowiem ludzkie słabości, to z nich Čapek uczynił powtarzający się przez wieki refren, spajający losy pierwszych ludzi z naszymi. Autor pokazuje, że nasze przywary są wieczne i na stałe przypisane rodzajowi ludzkiemu, ale robi to z przymrużeniem oka, z humorem i dystansem, mimo że niekiedy oskarżenia są poważne. Niektóre historie z winy ludzi kończą się bowiem tragicznie. Jak choćby ta o chłopcu, który zbiegł z wioski do której zbliżały się wojska Attyli, i trafił w dużo gorsze opały – bo do „cywilizowanych” swoich, którzy, niezadowoleni z jego opowieści nie odpowiadającej grozą i okrucieństwem temu, co sobie o ludziach Attyli i ich zwyczajach ubzdurali, poddali chłopca przesłuchaniu z torturami, a na koniec powiesili. Człowiek człowiekowi wilkiem – ciśnie się samo na usta.

Prócz tego wszystkiego, co znamy z naszej codzienności, czyli złośliwości, chełpliwości, maruderstwa czy przekupstwa, za kulisami sławnych opowieści bywa jednak i bardziej słonecznie i budująco. Spotykamy tam na przykład Lota, który bardzo nie chce opuszczać swej ojczyzny, Sodomy, bo „żadna woda nie jest tak czysta jak ta ze studzienek sodomskich i wśród wszystkich innych mów piękniejszej nie usłyszysz”, i zamiast opuścić skazane na zagładę miasto, rusza na pomoc rodakom. Biblijna Marta, skarcona przez Pana za to, że skarżyła się Mu na zasłuchaną w Jego słowa Marię, jest u Čapka bardzo złożoną, pełną sprzeczności i targaną wątpliwościami postacią, a Don Juan okazuje się udręczonym impotentem, czarowaniem kobiet udowadniającym sobie swą wartość jako mężczyzna.

Humor Čapka nie ma w sobie nic z haškowskiej rubaszności, jest dyskretny i skąpo dawkowany, ale za to palce lizać!

– Nie masz gorączki – uspokajała go Marta i myślała sobie: „Boże, ten Łazarz jest taki dziwny, odkąd został wskrzeszony z martwych”.
– Wtedy także zawiał mnie taki wstrętny wiatr, kiedym... kiedym tak zaniemógł – mówił Łazarz oględnie; niechętnie mówił o swej niegdysiejszej śmierci.

I tym razem nie obyło się bez porcyjki goryczy, bo w końcu Łazarz wykręca się właśnie od ruszenia do Jerozolimy na pomoc pojmanemu Jezusowi. Straszno mu zaryzykować życie, którego bez Pana i jego cudu i tak by już nie miał. Gdzie indziej autor subtelnie ironizuje na temat naszej skłonności do melodramatyzmu i ubarwiania rzeczywistości – okazuje się bowiem, że love story wszech czasów, historia Romea i Julii, inspirowana była prawdziwymi wydarzeniami, w wersji jednak o wiele bardziej prozaicznej, z czym egzaltowany główny bohater nie potrafi się pogodzić. 

Ostatecznie jednak Čapek nikogo nie osądza. Nigdzie nie spotykamy stanowczych oskarżeń z jego strony, zawsze jest to tylko naświetlenie innego punktu widzenia, trzeźwe ale i łagodne. Wyrozumiały jak Prometeusz, poklepuje po niemądrych główkach wielkich wodzów i maluczkich nienawistnych. Wszystko rozumie – w końcu sam był człowiekiem.

***
K. Čapek, Księga apokryfów, wyd. vis-à-vis/Etiuda, Kraków 2009.

Źródło zdjęcia: http://www.czechreg.eu/user/images/karel-capek.jpg