Schulzowskie ogrody i proustowskie rupiecie – „Lala”, Jacek Dehnel

Jestem z natury przekorna i do książek, nad którymi wszyscy pieją z zachwytu, podchodzę zwykle mocno sceptycznie. Jeśli już zdecyduję się ją przeczytać, oglądam ją dokładnie z wszystkich stron poszukując mało widocznych zarysowań i wad, drążę, szukam, aż wreszcie triumfalnie wywlekam na światło dzienne jakąś niedoskonałość lub, nawet gdy nie uda mi się znaleźć nic konkretnego, po prostu kręcę nosem, bo „coś jednak jest nie tak”. Spodziewałam się, że z Lalą będzie podobnie, wszystkie bowiem opinie, z którymi się wcześniej spotykałam, były więcej niż entuzjastyczne. Tym razem jednak już po kilkunastu pierwszych stronach złożyłam broń. Ta książka jest po prostu piękna i broni się sama.

Autor powraca w niej do przeszłości, do swych lat dziecinnych spędzonych w rajskim ogrodzie na gdańskiej Oliwie. Buszuje w nim z zapałem poszukującego mitycznej Księgi Bruno Schulza i śladami Prousta roztkliwia się nad przedmiotami, w których zaklęta jest przeszłość. Ale nie tylko. Bo opisane wspomnienia, z tym że już nie jego własne, lecz jego babci, sięgają aż czasów jego prapradziadków, małej i rezolutnej babci Wandy i nieco oderwanego od rzeczywistości, ukochanego jednak przez boginię Fortunę dziadka Brokla. Jest to więc książka gadana, gawędziarska, co upodabnia ją do moich ukochanych prozaików czeskich, oraz próba poskromienia niesfornego żywiołu babcinej opowieści, bo w końcu to jedno z najtrudniejszych zadań pisarza – wtłoczenie wartkiego strumienia żywej mowy, anegdot i wspomnień w sztywne koryto słowa pisanego.

Cudowną właściwością tej książki jest to, że każdy momentami czuje się w niej jak u siebie. Obrazki z dzieciństwa autora przywodzą na myśl własną przeszłość, i ja też czytając o oliwskim ogrodzie przypominałam sobie z rozrzewnieniem należącą do moich dziadków małą działkę na skraju miasta, gdzie pośród grządek warzywnych i owocowych, w cieniu uginających się od czereśni, jabłek i śliwek drzew, popijając herbatkę ze świeżo zerwanej mięty, spędziłam jako dziecko swoje najszczęśliwsze lata.

Ponadto, czarując nostalgicznymi opowiastkami ze świata, który już mało kto pamięta, Lala wyzwala chęć zgłębienia wspomnień własnych krewnych. Jacek Dehnel miał to szczęście, że jego babcia była urodzoną gawędziarą i sama z siebie snuła bezustannie nić opowieści, podczas gdy moi dziadkowie nie garnęli się do przywoływania zdarzeń swojej młodości, a sama nigdy nie byłam na tyle zdeterminowana, by pytać. Póki co więc wyczytane opowieści wojenne mogę uzupełnić tylko kilkoma okruszkami zasłyszanych przypadkiem wspomnień, jak tym mojego wujka o jego żydowskim przyjacielu z dzieciństwa, który pewnego dnia nie przyszedł na umówione miejsce w drodze do szkoły i nigdy się już nie pojawił, czy mojej babci o tym jak jej urodziwe siostry uniknęły zabrania przez Niemców, robiąc sobie okłady na nogi z parzących roślin, po których wykwitały na skórze jątrzące się rany. O pra- i prapradziadkach natomiast nie wiem już prawie nic.

Ogólnie rzecz biorąc Lala zbiera doskonałe recenzje, często pojawiającym się jednak zarzutem jest przesadna kwiecistość języka. Ja natomiast zarzutu tego nie podzielam. Dla mnie ta dawka stylistycznej ornamentyki była w sam raz przyswajalna. W dojrzałym i kunsztownym języku, jakim napisana jest ta książka, wyraźnie dało się wyczuć wpływy wielkich mistrzów francuskich, wielbionych przez Julka Rogozińskiego, znanego tłumacza i prawie-dziadka Dehnela. Na czele oczywiście z Proustem, który tak bajkowo potrafił pisać o drogich sercu, starych przedmiotach, z których duch przeszłości wyłania się niczym dżin z lampy Aladyna.

W ciemnych otchłaniach najwyższej półki szafy leżały jeden na drugim białe, wzdęte ciała talerzy, waz i sosjerek; na bladej skórze rysowały się różnobarwne żyłkowania spękań i ornamentów.

Kiedy indziej proza Dehnela do złudzenia przypominała mi malownicze, metafizyczne rozważania Schulza:

Ciała butwiejących w samotności naczyń, oblepionych pąklami obtłuczonych ornamentów i algami powykręcanych sztućców, leżały, odrętwiałe, w ciemnościach pawlacza. Jeśli istnieje życie pośmiertne przedmiotów, ich dusze istniały teraz najpewniej w jakimś innym świecie, gdzie nieustannie, da capo al fine przeżywały lata swojej kijowskiej, morawickiej i lisowskiej przeszłości.

Na tle całości mocno odcina się końcówka powieści, kiedy to pędy wspomnień zaczynają się gmatwać, do wysłużonych szufladek babcinego umysłu zakrada się choroba i chaos, i poezję przeszłości zastępuje proza życia. Gdy Dehnel pisał o tym, że piękno wymaga zawsze wysiłku i nie jest naturalnym stanem, trochę się buntowałam – bo w końcu naprawdę piękne są właśnie wszelkie oznaki przemijania, jak kruszenie starych murów i zarastanie ogrodów. Wkrótce jednak mój pogląd zderzył się z kwestią ludzi, i szybko dałam się przekonać. Tylko przedmioty potrafią pięknie się starzeć, ludzie już nie. I tak jak Hrabal, wielki piewca przemijania i destrukcji, odmalowuje w zakończeniu Miasteczka, w którym czas się zatrzymał legendarnego stryja Pepina przykutego do łóżka, wpatrującego się martwym spojrzeniem w szpitalny sufit, tak Dehnel nie waha się ukazać swej babci przechadzającej się półnago po mieszkaniu, siusiającej pod siebie i wciąż zapominającej. Starość nie jest piękna. Sęk w tym, by w schorowanym, wątłym ciele wciąż dostrzegać dawnego ducha, mimo zmarszczek i „zepsutej hydrauliki” pamiętać odważną, dumną, niesamowicie inteligentną i oczytaną Lalę Bieniecką. Gdy teraźniejszość zawodzi, żyć barwną przeszłością. Piękna to nauka i piękna puenta pięknej powieści.

Jacek Dehnel

***
Aż mnie naszła po tej lekturze ochota na szperanie w starych zdjęciach. Do zilustrowania tego posta byłyby idealne! W mieszkaniu mojej babci jest cała szuflada pełna pożółkłych fotografii, u drugiej również sporo, więc może, kiedy się wybiorę znów do Rzeszowa, przejrzę je raz jeszcze i zeskanuję te najciekawsze.

***
J. Dehnel, Lala, wyd. W.A.B., Warszawa 2009.