Błądząc pośród gwiazd – „Wszystko, co lśni”, Eleanor Catton

Wszystko, co lśni jest lekturą zaskoczeń i niespodzianek, oszołomienia i niedowierzania. Bo choć powieść Eleanor Catton od roku nie schodzi z ust pasjonatów literatury, choć już zdążyła obrosnąć legendą i choć każdy, kto po nią sięgnie, będzie przygotowany na coś nowego i niezwykłego, to rzeczywistość i tak na pewno wprawi go w zdumienie.

Eleanor Catton [1].

Moim pierwszym zaskoczeniem był niezwykle męski charakter tej opowieści. I nie chodzi tu tylko o ogromną dysproporcję między liczbą bohaterów a bohaterek (osiemnastu do dwóch), która w przypadku powstałej niedawno osady poszukiwaczy złota jest dość oczywista. Nie wiedzieć czemu – być może jeszcze pod wpływem eterycznej prozy rodaczki Catton, Katherine Mansfield – spodziewałam się po tej młodej autorce czegoś w klimacie łagodniejszego, bardziej marzycielskiego i kobiecego. Tymczasem ta powieść aż pachnie tytoniem i męskim potem, rozbrzmiewa tubalnym niskim głosem, jest szorstka jak spracowane ręce poszukiwaczy złota. Patrzę na zdjęcie Eleanor Catton – i trudno mi uwierzyć, że coś takiego wyszło spod pióra tej delikatnej blondynki.

Drugie zaskoczenie, niestety negatywne (pierwsze było na plus!), to wrażenie przegadania w początkowych partiach powieści. Po tylu entuzjastycznych słowach spodziewałam się historii kryminalnej, od której nie można się oderwać, tymczasem fabuła raczej przytłacza niż wciąga – łatwo zgubić się w meandrach opowieści, postaci, wątki i niewiadome mnożą się w sposób niekontrolowany, a do tego jeszcze te efektowne i rozwlekłe charakterystyki bohaterów, które mnie osobiście drażniły... Z czasem zaczęłam to jednak widzieć inaczej. Im bliżej było mi do końca, tym większą miałam pewność, że drobiazgowość i monumentalność początkowych rozdziałów miała swój cel – podkreślić enigmatyczność tych ostatnich, skąpych już niczym księżyc bliski nowiu. Wydaje się, że nic w tej powieści nie jest przypadkowe, a autorka od początku do końca ma nad swoją historią ścisłą kontrolę.

Ona również jako jedyna zna odpowiedzi na wszystkie pytania. Niczym kapryśny demiurg decyduje się nie odsłaniać wszystkich kart – zakończenie rozwiązuje intrygę tylko połowicznie i czytelnik musi się pogodzić z tym, że nie pozna całej prawdy. Gwiaździste niebo na którym rozpisane są losy bohaterów pozostaje częściowo przysłonięte i pozostaje nam czytać tylko z tych fragmentów konstelacji, które prześwitują między chmurami.

Hokitika w latach 70. XIX wieku [2].

Wszystko, co lśni to jednak nie tylko intryga kryminalna. Osadzając akcję swojej powieści w nowozelandzkim Hokitika, w okresie XIX-wiecznej gorączki złota, Catton poruszyła cały szereg aktualnych w tamtych czasach problemów – bezwzględne prawa obowiązujące w świecie poszukiwaczy złota, stosunek do rodzimej Wielkiej Brytanii, ucieczka przed odpowiedzialnością, demonami przeszłości, wstydliwymi wspomnieniami, pragnienie kupienia sobie za cenny kruszec nowego życia, pogardliwy stosunek do Chińczyków i ambiwalentny – do rdzennych mieszkańców Nowej Zelandii, handel opium, przemyt, oszustwa, przekupstwo. No i oczywiście astrologia, obecna zarówno w warstwie fabularnej, jak i w złożonej konstrukcji powieści. 

Zwraca uwagę, jak pieczołowicie odmalowane zostały realia XIX-wiecznego Hokitika. Szczegóły dotyczące topografii miasteczka, procedur bankowych, codziennego życia mieszkańców, nie mówiąc o zwyczajach Maorysów i zdaniach przytaczanych w ich języku – to wszystko nadaje światu przedstawionemu dużą wiarygodność i jest świadectwem wielu miesięcy spędzonych nad historycznymi źródłami. Czytałam, czytałam, i rósł mój podziw dla autorki – świadomej i zdeterminowanej pisarki, która Bookera nie zgarnęła wcale przypadkiem, tworząc zgrabną i pomysłową historyjkę, ale musiała latami konsekwentnie do tego dążyć i osiągnęła to własną ciężką pracą. Zobaczyłam w niej kogoś, kim ja sama zawsze chciałam być – ambitną, inteligentną, ciekawą świata i doskonale zorientowaną w jego problemach młodą kobietę.

Podkreślam – kobietę, bo ta kobieca natura jednak dochodzi do głosu. Mimo szorstkości Wszystkiego, co lśni, mimo zapachu tytoniu i tubalnego głosu, jednym z głównych (jeśli nie głównym) tematów tej historii okazuje się miłość, tak niecodzienna w tym szarym i brutalnym świecie jak grudka złota pośród skał. Dwa najważniejsze ciała niebieskie – Słońce i Księżyc – to Emery Staines i Anna Wetherell, para zakochanych, których łączy potężna, nadprzyrodzona więź. Dzięki niej odczuwają to samo w tym samym czasie, są w stanie czytać w swoich myślach, a Staines w niewyjaśniony sposób przyjmuje na siebie kulę wystrzeloną w kierunku Anny, mimo że znajduje się wiele kilometrów od niej. To wokół nich toczy się cała intryga i na nich w ostatnim rozdziale koncentruje się soczewka opowieści. Zakończenie to zarazem początek – idealne cielesne i duchowe spojenie, „nowa komora w sercu”, świat taki sam jak dotychczas, a jednak zupełnie inny. Co za piękna, krzepiąca wizja miłości zapisanej w gwiazdach! Kołysze do snu jak opium, rozpływa się w żyłach ciepłem i aż chciałoby się w nią wierzyć...

***

E. Catton, Wszystko, co lśni, tłum. Maciej Świerkocki, wyd. Wydawnictwo Literackie, Kraków 2014 (premiera: 9 października).

Fotografie:

[1] NZatFrankfurt / Wikimedia Commons

[2] Biblioteka Narodowa Nowej Zelandii / Foter.com