Literackie fascynacje brneńskiego listonosza – „Lucynka, Macoszka i ja”, Martin Reiner

Był sobie kiedyś poeta. Młody, przystojny, utalentowany. Przesiadywał w brneńskich kawiarniach, przyjaźnił się z takimi legendami jak Vítězslav Nezval czy Jiří Orten, brylował w towarzystwie. Z zapałem oddawał się miłosnym podbojom – w wieku 21 lat chwalił się, że spał już z 98 kobietami. Przede wszystkim jednak tworzył, i już jako młodziutki twórca dorobił się sławy literackiego geniusza. Mówili o nim „czeski Rimbaud”.

A potem komuniści doszli do władzy – i zniknął. Na wiele, wiele lat. Dopiero pod koniec lat 70., gdy emigracyjne wydawnictwo Josefa Škvoreckiego, Sixty-Eight Publishers, opublikowało nowy zbiór jego utworów, okazało się, że Ivan Blatný – bo o nim mowa – wciąż żyje.

Tak wyglądał pierwowzór powieściowego Macoszki, Ivan Blatný. W czasach,
gdy jeszcze był gwiazdą brneńskiego światka artystycznego,
a dziewczyny same właziły mu do łóżka.

Tylko pozornie ta opowieść nie ma nic wspólnego z Lucynką, Macoszką i ja. Martin Reiner zasłynął bowiem jako badacz twórczości Blatnego, zaś jego pogoń za tym autorem, próby wyjaśnienia, kim naprawdę był, wiele lat poświęconych jego życiu i poezji – to wszystko stało się inspiracją dla opisanej w Lucynce historii. Tak, Ivan Blatný to pierwowzór Jerzego Macoszki, zaś w ogarniętym obsesją na punkcie czeskiego poety narratorze opowieści możemy doszukiwać się samego Martina Reinera.

Ale nie tak prędko. W końcu Lucynka, Macoszka i ja to coś w rodzaju powieści detektywistycznej, a cóż by to była za frajda, gdyby w poszukiwaniu rozwiązań powieściowych zagadek wystarczyło zajrzeć do życiorysów? Jak na wytrawnego pisarza więc przystało, Martin Reiner co rusz myli tropy. Granica między fikcją a rzeczywistością rozpływa się, jedni są zmyśleni, inni noszą nie swoje nazwiska, jeszcze inni pozostają nietknięci – jest Nezval, Skácel, Mikulášek, Zrzavý, Kubišta... Zgaduj zgadula, gdzie zmyślenie a gdzie prawda.

Intryguje zwłaszcza, jak wiele autor zdradził o samym sobie, bo fragmenty o odnajdywaniu siebie przy okazji zgłębiania cudzych losów i twórczości przypominają mi wypowiedzi Reinera z wywiadów. Im bardziej powieściowy Tomasz pogrąża się w historii Macoszki, tym bardziej, paradoksalnie, dostrzega własne i wyodrębnione ja. Znajduje w życiu sens. Już nie jest na bocznym torze, lepiej rozumie siebie, nabiera wewnętrznej pewności. Z zastraszonego brneńskiego listonosza, uginającego się pod ciężarem przykrych dziecięcych wspomnień, przeistacza się w odważnego i świadomego badacza.

Z Macoszki czerpię jednak pełnymi garściami, a buzię mam ciągle tak pełną, że pękają mi policzki. Bawię się w jego alter ego; wieczorami lubię się w niego wcielać. Odłupuję kawałki gliny, spod których powoli wynurza się Pan Nikt. To oznacza, że potajemnie, gdzieś z głębokiej podświadomości, wydobywam swój własny obraz. Że wierzę, a przynajmniej mam nadzieję, że on w ogóle istnieje (s. 51).

Ale nie tylko Macoszki to zasługa, to także Lucynka. Choć taka maleńka, odgrywa wielką rolę. On się opiekuje nią, a ona nim, uczą się wzajemnie radzić sobie ze światem, obydwoje w pewien sposób skrzywdzeni. Z właściwą dzieciom intuicją Lucka trąca te struny jego duszy, które trącone zostać powinny. Nie zatrzymuje się na mechanizmach obronnych, przed którymi ustępują dorośli – przesadza je bez zastanowienia i pędzi wprost do jego serca. I choć wydawać by się mogło, że pięcioletnia dziewczynka nie może mieć nic wspólnego z podstarzałym, bezzębnym poetą-playboyem, to jednak ma – w jakiś tajemny sposób obydwoje stają się dla Tomasza wyzwoleniem.

W tle upada komunizm, ale niewielkie ma to znaczenie. To ten typowy czeski chwyt rodem z Pociągów pod specjalnym nadzorem – niech się nam przetacza historia nad głowami, my mamy swoje problemy. Nowy prezydent, rząd, rzeczywistość, to wszystko takie nic, gdy w drzwiach staje nagle pięcioletnie dziecko, które trzeba nakarmić, zabawić, utulić do snu (co przypomina mi trochę Kolę).

Być może cieszyłbym się z tego wszystkiego bardziej i na pewno inaczej, gdyby mój świat nie został zmieniony przez inną rewolucję kilka tygodni wcześniej. Instrukcji, jak żyć w nowej demokracji, udzielały gazety, telewizja i nowi przodownicy praktycznie codziennie. Jak opiekować się pięcioletnią dziewczynką – tego musiałem nauczyć się sam (s. 110).

Piękne są te fragmenty o łączącej tę oryginalną dwójkę więzi. Moje dziecko, myśli o Lucynce Tomasz i ma do tego prawo, bo w tym akurat momencie – choćby nie wiadomo jak potoczyły się później ich losy – należą do siebie.

To nie jest jednak lektura, którą można prosto podsumować słowem „wzruszająca”. Owszem, chwilami wzrusza, ale gra też na emocjach na wiele innych sposobów – na przykład ta zabawa w kotka i myszkę, którą autor przez cały czas prowadzi z czytelnikiem. To, jak mówi mój M., „wiem, ale nie powiem”. Intrygowanie, które czasem niebezpiecznie zbliżało się do granicy czytelniczej irytacji, zawsze jednak w ostatnim momencie autor, zanim ta linia została przekroczona, podrzucał kolejną cenną informację i podtrzymywał tym samym ciekawość czytelnika.

I jeszcze jedno – porównania. Fantastyczne. Reiner dosłownie nimi bombarduje, a każde kolejne ciekawsze, jeszcze bardziej niebanalne, obrazowe, plastyczne. Odwaga wyciekająca jak nagrzana woda z przestrzelonej manierki martwego żołnierza. Jesień w letnisku Clacton on Sea jak przeciąg wywołany w studiu filmowym. Ukochana jak pałeczka dynamitu wbita w skalną szczelinę. Życie dojrzewające jak stary ser, życie jak źle postawiony murek, życie jak w słoiku z zalewą z ogórków. Ta proza ocieka poezją jak złocisty plaster miodu (najwyraźniej porównania są zaraźliwe), a Reiner – tu nie mam wątpliwości – to rasowy poeta i godny uczeń swego mistrza.

Marta napisała o Lucynce, że to opowieść dla nadwrażliwców. To prawda – dla zagubionych, odtrąconych, poszukujących siebie, ale też dla ciekawych klimatu dawnego Brna, dla zainteresowanych XX-wieczną czeską historią i kulturą i oczywiście dla wszystkich tych, którzy chcieliby się dowiedzieć czegoś więcej o literackiej fascynacji Reinera.

By dowiedzieć się więcej o samym Blatnym – wystarczy sięgnąć po opus magnum Reinera, Poeta. Powieść o Ivanie Blatnym. Stara Szkoła wyda je po polsku w przyszłym roku. Ja sięgnę na pewno – bo wirus fascynacji już mi się udzielił.

***

M. Reiner, Lucynka, Macoszka i ja, przeł. Mirosław Śmigielski, wyd. Stara Szkoła, Wołów 2015.

***

Książkę można kupić na stronie wydawnictwa Stara Szkoła. 

Źródła:

Fragmenty Powieści o Ivanie Blatnym: http://www.literarni.cz/rubriky/ukazky/proza/martin-reiner-basnik-roman-o-ivanu-blatnem_10159.html#.VXXss1J6Eng

O. Nezbeda, Pouhá pravda o Ivanu Blatném: http://respekt.ihned.cz/c1-62269480-pouha-pravda-o-ivanu-blatnem

Z. Machej, Blatný według Engelkinga [w:] „Literatura na Świecie”, nr 9/1994 (278).

Wywiad z Martinem Reinerem dla portalu Respekt: http://respekt.ihned.cz/delnici-kultury/c1-62323640-nechtel-jsem-se-blatnemu-cpat-do-hlavy

Fotografie: 
[1] Fragment okładki polskiego wydania Lucynki, Macoszki i ja, wyd. Stara Szkoła (http://stara-szkola.com/)
[2] O.F.E. / Foter.com / CC BY-NC-SA 
[3] Okładka książki, wyd. Stara Szkoła (http://stara-szkola.com/)
[4] Okładka czeskiego wydania książki, wyd. Druhé město (http://www.druhemesto.cz)