Pieniądze, seriale i patriotyzm – Festiwal Conrada 2016, dzień 5., 6. i 7.

Najbardziej intensywny literacko tydzień w roku już za nami! Na osłodę podrzucam ostatnią część relacji z tegorocznego Festiwalu Conrada. Powspominajmy razem, co? :)

Krytycy – jakie miejsce zajmują książki w dzisiejszej prasie?

Piąty dzień Festiwalu Conrada rozpoczęłam wydarzeniem z pasma Przemysły książki, poświęconym krytykom. Spotkanie, które odbyło się w jednej z moich ulubionych krakowskich księgarni – De Revolutionibus, poprowadził Marcin Wilk, a w dyskusji udział wzięli Inga Iwasiów i Dariusz Nowacki.

Goście mówili o tym, że młodzi ludzie praktycznie nie czytają już dla własnej przyjemności papierowych czasopism (co Inga Iwasiów potwierdziła, przeprowadzając wśród swoich studentów mały sondaż), że nakłady nawet największych gazet w kraju w ciągu ostatnich kilku lat drastycznie spadły, oraz że zmieniła się również forma recenzji w prasie, obecnie przypominająca „epigramat krytycznoliteracki” na maksymalnie 500 znaków ze spacjami.

Pisanie o literaturze przeniosło się do internetu. Czy to dobrze, czy źle? Z jednej strony – pozwala to dotrzeć do szerszego grona odbiorców. W odpowiedzi na krytyczne głosy na temat poziomu internetowych wypowiedzi Nowacki stwierdził, że medium nie określa charakteru wypowiedzi, i tak jak w internecie trafiają się żałosne, nieudolne teksty, tak spotykamy tam również piękne i budujące zjawiska, jak magazyn „Dwutygodnik” czy „Art Papier”. Dają one nawet większe możliwości niż prasa papierowa – i gdyby nie one, krytycy tacy jak Przemysław Czapliński nie mieliby gdzie zamieszczać swoich obszernych analiz, sięgających rozmiarami 30-40 tys. znaków.

To niestety rodzynki, faktem jest bowiem, że pozycję dominującą zyskują teksty źle napisane, nie uwzględniające kontekstów i powiązań intertekstualnych – stwierdzili rozmówcy. I nawet jeśli mamy do czynienia z recenzjami przychylnymi, czytanie podobnie sformułowanych pochwał jest dla pisarza zwyczajnie żenujące – kontynuowali bezlitośnie. Dariusz Nowacki wyraził swoje rozczarowanie internetem – spodziewał się bowiem, że będzie on sprzyjał niezależności sądów, że będzie miał w sobie ducha rewolucyjnego, tymczasem stało się dokładnie odwrotnie. Wszystko to, co możemy tam dziś znaleźć, sprawia wrażenie, jakby było przygotowane w działach promocji.

Nowacki zwrócił również uwagę na to, że literaturę polską traktuje się dziś jak dziecko specjalnej troski. „Trzeba być łajdakiem, żeby krytykować dziecko bez rączki czy nóżki” – podsumował dowcipnie, dodając, że każda próba napisania prawdy i wytknięcia nieudanym dziełom ich słabości jest traktowana jako „hejt”. Przywołana została przy tej okazji postać Michała Nogasia, którego działalności rozmówcy w żaden sposób nie chcieli krytykować, ale stwierdzili, że jest on raczej „przyjacielem polskiego piśmiennictwa”, figurą troski i radości, że „ktoś coś napisał”.

Odpowiedź na pytanie, jakie znaczenie ma krytyk w dzisiejszych czasach, była smutna – właściwie żadne. Wydawcom, zamiast płacić za profesjonalną krytykę, bardziej opłaca się pozyskiwać za darmo internetowych ambasadorów, aranżować występy w telewizji śniadaniowej, zadbać o obecność na plakatach i bilbordach. Nie dość więc, że to praca nieopłacalna, to w dodatku narażająca na nieprzyjemności – jak wyznał Dariusz Nowacki, po jego nieprzychylnej recenzji pani Marta Masada wszędzie wypisuje, że jest „ch...em” :). Inga Iwasiów zdradziła z kolei kulisy negocjacji z wydawnictwami – przytoczyła historię, jak po przeczytaniu książki długo dyskutowała z wydawcą, przekonując, że nie napisze blurba na okładkę, bo książka jest słaba; wymiana maili skończyła się na zdaniu: „Proszę napisać »Polecam serdecznie«, ja zrobię przelew”.

Ponieważ, jak wiadomo, pieniądze to kwestia, która zawsze budzi duże zainteresowanie, Marcin Wilk postanowił drążyć temat. Na pytanie o stawki za recenzję goście odpowiedzieli, że w „Gazecie Wyborczej” jest to – w zależności od objętości tekstu – 300-600 zł, w „Nowych Książkach” – ok. 150 zł brutto. Nie ma jednak ludzi w Polsce, którzy pisanie podobnych tekstów traktują zarobkowo, ponieważ utrzymanie się z tego jest niemożliwe.

Jak stwierdził Dariusz Nowacki, szeroko pojęta „promocja czytelnictwa” pod pewnymi względami wyrządza dziś literaturze więcej szkody niż pożytku. Spotkania literackie, za które autorzy żądają nieraz niebotycznych honorariów (co jest skandalem, biorąc pod uwagę zarobki bibliotekarek i pracownic domów kultury, które zwykle organizacją takich wydarzeń się zajmują – skomentował Nowacki), muszą mieć obowiązkowo charakter promocyjny. „A ja nie umiem tak mówić; nie skończyłem uczelni ekonomicznej ani wydziału aktorskiego” – skwitował gorzko krytyk.

Wnioski ze spotkania były więc niespecjalnie optymistyczne. Według gości jednak jedyne sensowne rozwiązanie to robić swoje, niezależnie od tego, co dzieje się dookoła nas i jak zmienia się świat. Można się również poddać – ale to mimo wszystko najgorsze możliwe wyjście.

Spotkanie z Arturem Domosławskim

Ponieważ spotkanie odbyło się zaledwie kilkanaście dni po korzystnym dla Domosławskiego – po złożonej przez niego apelacji – rozstrzygnięciu procesu dotyczącego biografii Ryszarda Kapuścińskiego Kapuściński non-fiction, prowadząca Katarzyna Kubisiowska zaczęła od pytania o tę sprawę. Autor stwierdził, że był przygotowany na różne reakcje, ponieważ biografia to gatunek, który zawsze narusza interesy wielu osób; dodał, że podstawową jego zasadą przy pisaniu tej książki było „Trzymać się faktów” i że od początku wierzył, że proces zakończy się dla niego pomyślnie.

Zapytany o to, czy jego zdaniem internet, jako medium, które umożliwia nam błyskawiczny dostęp do informacji, doprowadzi wkrótce do śmierci reportażu, Domosławski odparł, że nie ma takich obaw. Nie jesteśmy bowiem w stanie tak naprawdę przedstawić sytuacji, jeśli nie pojedziemy w to miejsce, nie zobaczymy wszystkiego na własne oczy, nie wysłuchamy ludzi. Pod tym względem literatura faktu zawsze będzie miała przewagę nad internetem.

Gość wyznał jednak również, że miewa momenty kryzysowe, kiedy wydaje mu się, że może jego pisanie jest niepotrzebne, że niczego nie zmienia. Że lepiej byłoby zakasać rękawy i samemu zacząć działać. Niedługo potem jednak dochodzi do wniosku, że pomoc humanitarna nie jest wcale łatwym zadaniem, a on mimo wszystko chce pisać i wierzy, że potrafi to robić, oddziałując na ludzką wrażliwość i wyobraźnię. W tym przekonaniu utwierdzili go później słuchacze spotkania.

Poruszony został także temat czarnej turystyki – wysyłania turystów tam, gdzie jest szczególnie niebezpiecznie, na przykład w miejsca, gdzie toczą się konflikty zbrojne. Kwestia ta wywołała wyraźny spór między prowadzącą a gościem. Kubisiowska uznała to za praktykę bardzo dwuznaczną moralnie, służącą karmieniu niskich potrzeb, Domosławski odpowiedział jednak, że przemawia przez nią rygoryzm. Sam stwierdził, że nie musi być to coś niewłaściwego, jeżeli tylko osoba wybierająca taki rodzaj turystyki zachowuje się odpowiednio – nie szuka sensacji, ale próbuje nawiązać kontakt z miejscowymi, zrozumieć ich, prosi o zgodę na zrobienie zdjęcia… Dla „zwykłych” ludzi jest to jedyna możliwość, aby zetknąć się z tym innym światem. Na koniec prowadząca poszła jeszcze dalej, porównując czarną turystykę z wycieczkami do Auschwitz. Spotkało się to jednak z protestami nie tylko ze strony rozmówcy, ale i publiczności.

W pewnym momencie spotkania wypłynął temat uchodźców. Domosławski powtórzył za Baumanem, że przypominają oni nam, co może kiedyś nas samych spotkać, dlatego próbujemy ich usunąć z pola widzenia. Uwagę jednej ze słuchaczek, że zamiast przyjmować uchodźców do Europy, silne państwa powinny zadbać o to, aby w zrujnowanych przez ich politykę kolonialną krajach żyło się dziś lepiej, gość skomentował stwierdzeniem: „Tak, to piękna wizja, ale niestety mało realistyczna”. Należy więc robić wszystko, aby złagodzić nastroje i zmienić kierunek, w jakim zmierza obecnie nasz kontynent, aby nie skończyło się to nową wersją Europy brunatnej. „Ale to zadanie polityki, my sami niestety niewiele możemy zrobić” – dodał smutno Domosławski, na co pan z publiczności odpowiedział stanowczo: „Jak pan może tak mówić? Że pojedynczy człowiek nic nie może zrobić? Sama pana twórczość pokazuje, że może!”. I to chyba ładna puenta na koniec tej części relacji :).

Spotkanie z Richardem Flanaganem

To również nie było lekkie, łatwe i przyjemne spotkanie. Pochodzący z Tasmanii autor opowiadał głównie o tym, jak powstawały Ścieżki Północy, o przeszłości swojego ojca, z którą musiał się zmierzyć, pisząc tę książkę, o trudnych rozmowach z Japończykami, którzy kiedyś pełnili funkcje strażników przy budowie Kolei Śmierci.

Na wstępie jednak prowadzący Michał Nogaś zapytał go o literaturę australijską. Od kiedy istnieje, czym się charakteryzuje? Flanagan odparł, że nie sposób ustalić konkretnej daty, jak w przypadku większości literatur na świecie, prawdopodobnie jednak jest młodsza od niego. „Nie mamy tradycji, ale mamy perspektywę” – powiedział, i dodał, że literatura australijska to takie „zaproszenie do marzeń”.

Jak został pisarzem? Matce marzyło się, aby wybrał zawód hydraulika :). Ten plan jednak nie wypalił, podobnie jak kilka innych, i tak… zostało mu pisanie. Oczywiście nie była to kwestia czystego przypadku – choć jeszcze jego dziadkowie byli niepiśmienni, ojciec kochał poezję i wiedział, że znajomość słowa daje wolność i władzę. To on zaszczepił w synu miłość do literatury, to on jest autorem słów cytowanych w Ścieżkach: „Słowo jest pierwszą piękną rzeczą, którą poznałem”. Zresztą wpłynął w ten sposób również na drugiego syna, który jednak wybrał nieco inną dziedzinę – pisze o piłce nożnej :).

Droga do pisarskiej sławy nie była jednak w przypadku Flanagana prosta. Pisanie w Australii przynosi może prestiż, ale nie pieniądze, został więc skazany na szukanie różnych dorywczych zajęć. W momencie, kiedy był już zdeterminowany, aby podjąć pracę w kopalni, uratowała go Nagroda Bookera, która przyniosła mu rozgłos i sukces finansowy. „Za co należy dziękować Bogu” – dodał.

Michał Nogaś zauważył, że pisząc o takich rzeczach jak udział Australijczyków w II wojnie światowej (Ścieżki Północy) czy traktowanie tubylców na Tasmanii w okresie XIX-wiecznej kolonizacji (Księga ryb Williama Goulda), pisarz poruszał tematy tabu – kwestie, o których w Australii lepiej nie mówić. Czy bał się? „Nie, byłem pewnie po prostu głupi” – odparł z uśmiechem Flanagan. Po chwili jednak dodał, że to podstawowy mechanizm obronny – zapamiętywanie rzeczy drobnych, ale zapominanie, wypieranie ze świadomości, tych wielkich. Rolą pisarzy jest właśnie wprowadzanie ludzi do tych cieni pamięci.

Powtórzył, że przy budowie Kolei Śmierci zginęło więcej ludzi, niż jest słów w jego książce. Oraz że dla niego to historia o szczególnym znaczeniu, ponieważ jednym z jeńców, którzy pracowali przy budowie tej linii, ale przetrwali, był jego ojciec. Kolej Birmańska była zbrodnią, która została dziś niemal całkowicie zapomniana – a nie powinna. Co ważne, opisując ten projekt w swoich Ścieżkach Północy, autor chciał jedynie upamiętnić ofiary, nie oskarżać winnych (a sięgając do bliższego, naszego podwórka – przypomina mi to dzisiejszą dyskusję o Wołyniu; wkrótce napiszę o tym więcej). Sam jest wielbicielem japońskiej kultury i utrzymuje, że tak jak projekt Kolei Śmierci był jej najniższym punktem, tak literatura jest najwyższym, doskonałym.

Wstrząsające wrażenie zrobiły na mnie relacje Flanagana z rozmów z dawnymi japońskimi żołnierzami, nadzorującymi budowę Kolei Śmierci. Jeden z nich wspominał, że Australijczycy wyglądali jak szkielety i masowo umierali od chorób, z braku higieny; zapytany, dlaczego (jako lekarz) nie zrobił więcej, aby im pomóc, odpowiedział, że nie widział w nich istot ludzkich. Inny strażnik, legendarny „Iwan Groźny” obozu, znany pod pseudonimem Jaszczurka – początkowo skazany na karę śmierci, którą jednak zamieniono później na dożywocie, a wreszcie wypuszczono go na wolność – mówił, że niektóre rzeczy pamiętał, inne nie. „Być może kłamał, a być może był to jego wybór, aby zapomnieć” – stwierdził Flanagan.

Jaszczurka zdradził również, że zmuszali jeńców, aby bili się nawzajem, a jeśli robili to zbyt lekko, sami strażnicy wkraczali do akcji. Pisarz poprosił go o nietypową rzecz – aby go uderzył; chciał poczuć, jak to jest stać i czekać na cios, ale również liczył na to, że wywoła w dawnym oprawcy wstyd. Z początku zdziwiony, Japończyk zgodził się jednak, i szybko przyjął odpowiednią postawę. „Dawne okrucieństwo wciąż w nim siedziało” – zauważył gość. Kiedy otrzymał cios, poczuł się, jakby wszystko zaczęło się trząść. Myślał, że ostatecznie zwariował, okazało się jednak, że było to… trzęsienie ziemi. „Posunięcie, na jakie nie może sobie pozwolić pisarz, ale może Bóg” – skwitował.

Pisarz przyznał, że czuje się nieco niezręcznie mówiąc o cierpieniu przez wojnę, zdaje sobie bowiem sprawę, że nie ma na świecie kraju, który ucierpiałby z tego powodu bardziej niż Polska. Znał polskich uchodźców i to także ich opowieści uwrażliwiły go na ludzki ból i wojenne zło. Stwierdził także otwarcie, że bohaterstwo i patriotyzm są kłamstwem, co wywołało lekkie zdziwienie Nogasia i słowa: „Troszkę jest u was inaczej niż w Polsce” :). Pisarz rozwinął tę myśl: „Są źli ludzie, którzy dokonują heroicznych czynów, ale i tchórze, którzy są dobrymi ludźmi. To rzecz bardzo względna, nie sposób jednoznacznie ocenić człowieka miarą odwagi”.

Nawoływał również do czujności wobec tego, co mówią liderzy. Ich manipulacje i kłamstwa już zbyt wiele razy w historii doprowadziły do tragedii. Holokaust, tłumaczył Flanagan, nie wziął się z niczego. W XX wieku Europa po prostu zastosowała przeciwko sobie to, co ćwiczyła wcześniej w Afryce (i o czym zresztą pisał patron festiwalu – Joseph Conrad) i Australii – wojnę na wyniszczenie.

Po tej inspirującej i równie przejmującej rozmowie przyszedł czas na pytania od słuchaczy. Profesor Ryszard Koziołek zapytał, skąd Flanagan wie tyle o rybach (nurkował w Tasmanii, i tak, co rusz wyskakując z wody i spisując myśli i obserwacje, zaczął tworzyć Księgę ryb – brzmiała odpowiedź) oraz jak udaje mu się godzić w swoich powieściach dwa tak odmienne światy – fakty i kreacyjność. Pisarz odpowiedział cytatem z Borgesa – każdy pisarz ma dwa światy: ten, gdzie się urodził oraz wszechświat książek; z ich połączenia powstaje grzech literatury.

Zapytany o literaturę angielską gość odparł, że zawsze trochę go nudziła; czuł, że choć przemawia jego językiem, nie opowiada o jego świecie. Później odkrył literaturę ibero, m.in. Márqueza i Borgesa, i ta przemówiła do niego bardziej – poczuł, że sam chce podobnie pisać. Boi się za to współczesnej literatury amerykańskiej, „bo to takie cegły, że czytanie ich w łóżku grozi zwichnięciem ramienia lub uduszeniem” :). Na pytanie o Patricka White’a, u którego jeden ze słuchaczy dopatrywał się wielu podobieństw z pisarstwem Flanagana, pisarz odpowiedział, że ceni go jako wybitnego autora, ale nie był on dla niego silnym źródłem inspiracji. Oraz że – kolejny polski akcent! – więcej ze swojego świata znajdował u Gombrowicza, niż u Patricka White’a :).

Po zakończeniu spotkania autor podpisywał swoje książki, rozsyłając przy tym uśmiechy na prawo i lewo. Fantastyczny człowiek, który na przekór trudnym tematom podejmowanym w swojej twórczości, zachował pogodę ducha i promieniuje zwyczajnym ludzkim ciepłem. Tego dnia wyszłam z Pałacu Czeczotki naprawdę podbudowana!

O tłumaczach i redaktorach… „Redaktorzy – jak wytrzymać z pracą w domu?” oraz „Stamtąd tu (wokół antologii »O nich tutaj«). Dyskusja z udziałem Zofii Król, Piotra Sommera, Małgorzaty Szczurek i Marcina Szustera”

Z powodu innych obowiązków w każdym z tych spotkań uczestniczyłam tylko połowicznie, a że tematyka drugiej debaty zbiegła się częściowo z tematem tej pierwszej, postanowiłam połączyć te dwie relacje.

Rozmowa o pracy redaktora była trzecim spotkaniem z cyklu Przemysły książki, w ramach którego Marcin Wilk zaprosił do dyskusji osoby na różne sposoby związane z branżą literacką. Tym razem głos zabrały redaktorki Karolina Macios i Magda Zielińska, pracujące obecnie jako freelancerki, oraz zatrudniony w wydawnictwie redaktor Adam Pluszka.

Podstawowy wniosek z tej rozmowy? Praca redaktora to niełatwy kawałek chleba. „Redaktor to cień cienia” – stwierdził Pluszka, a Karolina Macios dodała, że redaktor nie może liczyć na pochwały. Jeśli bowiem książka jest dobra, chwali się autora; jeśli zaś zła – oskarża się redaktora. Tymczasem redaktor, co jest oczywiste, nie może nikogo zmusić do zmian w tekście. Trzeba więc „przyjąć to na klatę” i liczyć się z nieprzyjemnościami, wybierając ten a nie inny zawód.

Zasługi redaktora niekiedy nie ograniczają się zresztą do poprawek w tekście. Jak zauważyła Magda Zielińska, w przypadku literatury non-fiction redaktor może też wybierać temat, zlecać książkę i planować całą jej strukturę – i wówczas również musi się pogodzić z tym, że wszelkie pochwały trafią nie do niego, a do autora. Mowa była także o tym, co sprawia, że współpraca redaktora z pisarzem jest trudna, oraz o „autorach idealnych”, dzięki którym praca staje się przyjemna i bezproblemowa.

Dyskusja w Pałacu Czeczotki, zatytułowana „Stamtąd tu”, trąciła temat redaktorów, ale skupiła się głównie na pracy tłumacza. Również w odniesieniu do tłumaczy padło stwierdzenie, że bywają kozłami ofiarnymi, na które zrzuca się winę za błędy i nieudolność samego autora. Prócz tego, zwłaszcza w przypadku młodych, z oczywistych względów nie posiadających jeszcze doświadczenia tłumaczy, pojawiają się problemy finansowe – otrzymują oni często bardzo niekorzystne umowy i są zmuszeni pracować w morderczym tempie, co odbija się na jakości przekładu.

Mimo to zainteresowanie tą profesją jest coraz większe – jak zauważyła Zofia Król, w „Dwutygodniku”, którego jest redaktorką naczelną, wywiady z tłumaczami czyta dziś nierzadko więcej osób niż rozmowy z pisarzami. Rozmówcy zwrócili uwagę, że tylko rzetelny przekład może wydobyć z literatury to, co w niej najlepsze, i naprawdę pokazać wielkość pisarza. Prócz tego mowa była m.in. o tym, czy przekład należałoby dziś uznać za nowy gatunek literacki oraz czy tłumacze za granicą mają takie same problemy jak ci w Polsce.

Dyskusja była ciekawa, a Piotr Sommer dodatkowo urozmaicał ją swoimi bardzo ekspresyjnymi wypowiedziami i ciekawymi powiedzonkami. Wyjaśnił między innymi, na czym polega „wydębianie tekstów” („Jak nie dasz, toś wiśnia. A nikt nie chce być wiśnia”) oraz metoda „na żółwia” (położyć tłumaczenie na boku i… dać temu spokój).

Spotkanie-niespodzianka z Markiem Bieńczykiem

Zapowiadało się jak zwykła rozmowa… Tymczasem wystawione na scenę już w trakcie przerwy kilkanaście krzeseł przekonało mnie, że to nie będzie takie sobie zwyczajne spotkanie. Wydarzenie miało być specjalną niespodzianką dla Marka Bieńczyka, dlatego z rosnącą ciekawością czekałam na to, co zobaczę za chwilę.

Wkrótce po rozpoczęciu spotkania na scenę wniesiono… prezent. Ogromny, ze wstążką i wszystkim. Lekko skonsternowany Bieńczyk zaczął go odpakowywać, po to tylko, by wyciągnąć ze środka… jeszcze mniejszy prezent, i jeszcze mniejszy, i jeszcze. 

Solenizant męczy się z prezentem :).

Wreszcie, w samym sercu tej wielkiej paczki, znalazł książkę. Jak się jednak okazało, książkę nie byle jaką. Zatytułowaną bowiem Piłeczka i zawierającą teksty napisane specjalnie z okazji urodzin pisarza przez jego przyjaciół i współpracowników. Wśród nich znaleźli się również dyrektorzy Festiwalu Conrada – Michał Paweł Markowski i Grzegorz Jankowicz – oraz sam… Milan Kundera (który jednak nie dał się w ten sposób podstępnie zaciągnąć na tegoroczny festiwal).

W trakcie trwającego ponad półtorej godziny spotkania autorzy zamieszczonych w tomie tekstów dosiadali się na scenie do Bieńczyka i prowadzącego spotkanie Sommera i czytali wybrane fragmenty swoich utworów. Wkrótce wydarzenie przeobraziło się w familijne spotkanie, podczas którego jubilat otoczony został przez przyjaciół, prześcigających się w pochwałach pod jego adresem. Głosu udzielono oczywiście i jemu samemu. Z uśmiechem stwierdził, że jeszcze do wczoraj nie wierzył w teorie spiskowe. Kiedy po przyjeździe do Krakowa zaczął nagle spotykać swoich znajomych i wysłuchiwać ich dziwacznych wyjaśnień, skąd się tu wzięli („A, do teatru przyjechałem”, „A, dzieciom Kraków chciałem pokazać”, „A, na autobus z Katowic zdążyłem, to wsiadłem”), wiedział już, że coś się święci :).

Była też dowcipna refleksja na temat swojego wieku. Pisarz opowiedział, jak to ostatnio biegł do autobusu razem z pewną dziewczyną. Zdążyli, wsiadł, i jakaś pani natychmiast wstała, żeby ustąpić mu miejsca. Zasmucił się lekko, że wygląda już tak staro, dziewczyna, z którą biegł, powiedziała jednak: „Ja bym panu nie ustąpiła”. I humor mu się poprawił :).

A książka? Na razie Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego wydrukowało jej tylko kilka egzemplarzy. Jeśli jednak będą chętni na jej przeczytanie (to chyba oczywiste!), być może uda się ją wprowadzić do sprzedaży.

Spotkanie z Eleanor Catton

Chyba najbardziej przeze mnie wyczekiwane. Po tym, jak przeczytałam Wszystko, co lśni i olśnił mnie talent młodziutkiej Nowozelandki, marzyłam o tym, aby ją zobaczyć i posłuchać jej na żywo. O zeszłorocznym spotkaniu w Studiu Agnieszki Osieckiej dowiedziałam się zbyt późno, żeby zorganizować sobie wyjazd do Warszawy, na szczęście jednak, dzięki Conradowi, moje marzenie wreszcie się spełniło.

Jakie wrażenie zrobiła na mnie Eleanor Catton? Z miejsca urzekła mnie… brakiem pewności siebie. „Nie wiem, czemu zaczęłam o tym mówić”, „Nie rozumiem, jak to działa”, plątała się, zakłopotana, i już mnie tym kupiła! Przyznała rozbrajająco, że wciąż nie jest dla niej do końca jasne, czemu powieść łącząca historię XIX-wiecznych poszukiwaczy złota z astrologią zdobyła tak wielką popularność, a nawet zyskała uznanie filmowców (obecnie kręcony jest serial na jej podstawie). Pisząc Wszystko, co lśni mocno inspirowała się jednak serialami, które masowo oglądała w czasach studenckich, stąd, jak przypuszcza, „filmowość” tej opowieści.

Co jeszcze zadecydowało o powstaniu tej nagrodzonej Bookerem książki? Jak przyznaje pisarka, koncepcja poszukiwania złota i pogoni za bogactwem mocno oddziaływała na jej wyobraźnię, jawiła jej się jako romantyczna przygoda i coś w rodzaju poszukiwaniu siebie. Dlatego też wybrała taką a nie inną scenerię. Prócz tego, jak wyjaśniła, chciała znaleźć sposób, żeby opowiedzieć swoją historię nieco „inaczej”, w innym porządku. Stąd cała koncepcja z ciałami niebieskimi i kurczącymi się, niczym Księżyc, rozdziałami książki. Jak przekonuje autorka, było to oczywiście ogromne pisarskie wyzwanie, ale również świetna zabawa.

Po takim wstępie staje się jasne, że struktura jest dla Eleanor Catton bardzo ważna w procesie pisania. Musi mieć jednak coś do powiedzenia, zadawać jakieś pytanie. Nie jak, przykładowo, w Zamku krzyżujących się losów Italo Calvino, który mimo interesującej historii bardzo ją znudził, był bowiem nieznośnie schematyczny.

Oprócz struktury są oczywiście emocje. Catton stwierdziła, że pisząc stale myśli o czytelniku, o jego uczuciach i przemyśleniach, jakby była czymś w rodzaju przewodnika. W swojej debiutanckiej powieści zatytułowanej Próba wiele uwagi poświęciła dojrzewaniu – chyba najgorszemu okresowi w życiu każdego człowieka. „To taki czas, kiedy stajesz się własną publicznością, jesteś dużo bardziej świadomy, stale zastanawiasz się, czemu to czy tamto powiedziałeś. Horror!”. Czujesz się źle w swojej skórze, chciałbyś być kimś innym… A równocześnie jest to coś w rodzaju próby przed dorosłością.

Przyznała też, że pisząc, stara się dotknąć czegoś, co być może było jeszcze przed nami. „Słysząc określone dźwięki, na przykład ze skali molowej, odczuwamy smutek; być może jest to smutek, który stworzyliśmy kulturowo, ale może jest to właśnie smutek, który był tu jeszcze zanim wynaleźliśmy muzykę?” – zastanawiała się.

Zapytana o Nagrodę Nobla dla Boba Dylana, autorka odpowiedziała, że cieszy się. Jej zdaniem komisja zagrała w ten sposób na nosie tym, którzy lubią wykluczać różne rzeczy z literatury, zamiast podchodzić do tej kwestii bardziej otwarcie i cieszyć się, że pojęcie to stale się rozszerza.

W dalszej części spotkania padło pytanie o to, jak zmieniło się życie autorki po zdobyciu Nagrody Bookera. „Zmieniło się wszystko i nic” – odpowiedziała. Zdobyła sporo pieniędzy i mogła wreszcie kupić mieszkanie, ale z drugiej strony stała się obiektem zainteresowania wielu osób, musiała stale odpowiadać na te same pytania, nauczyć się odpowiednio rozmawiać (bo wcześniej była typem beztroskiej gaduły). Ma też obecnie dużo więcej wątpliwości co do swojej pracy. Pisanie, jak stwierdziła, samo w sobie wymaga dużo pewności siebie – musisz wierzyć, że to, co piszesz, jest naprawdę dobre. A kiedy tak wiele osób patrzy ci na ręce, czeka na kolejną książkę, odczuwa się dużą presję.

Zapytana o to, co jest najlepsze w byciu pisarze, odparła, że… czytanie :). Czyli etap przygotowywania się do napisania kolejnej książki, gromadzenia materiałów. Przy okazji uchyliła rąbka tajemnicy na temat swojej najnowszej powieści – to rzecz, która wymaga jeszcze gruntowniejszego przygotowania niż Wszystko, co lśni, ale ma już na tyle dobrze przygotowane podłoże teoretyczne, że wkrótce zacznie, jak mówi, „sadzić rośliny” – budować swoją historię. Dodała również, że chciałaby, aby jej książka dała czytelnikom odrobinę nadziei. Świat jest bowiem bardzo smutny i wystarczająco już wiele złego słyszymy w wiadomościach i czytamy w gazetach.

Jako nauczycielka kreatywnego pisania pisarka została również zapytana o to, czy jej zdaniem ważniejszy jest talent, czy ciężka praca. Odpowiedziała, że jej zdaniem te dwie rzeczy powinny się uzupełniać, najważniejsze ze wszystkiego jest jednak odpowiednie nastawienie. Miłość do pisania to podstawa – mając ją, po prostu robisz to co kochasz i stajesz się w tym coraz lepszy. Tymczasem wiele piszących osób chce od razu „być”, zamiast „robić”. Ona sama często obserwuje u swoich studentów niewłaściwą postawę – z niechęcią podchodzą do udzielanych im wskazówek, męczą ich wszelkie uwagi na temat pisania, łatwo się poddają. Tymczasem sekret – jeśli jakikolwiek jest – to robić to co kochasz i wierzyć, że się uda. Pięknie powiedziane, prawda?

Spotkanie z Michaelem Cunninghamem i Richardem Flanaganem

I wreszcie ostatnie – dla mnie – festiwalowe spotkanie, bo mimo szczerych chęci byłam już zbyt zmęczona, żeby wziąć udział w wydarzeniach, które odbyły się w niedzielę. Na tym ostatnim sobotnim wydarzeniu w Pałacu Czeczotki o szeroko pojętej sztuce rozmawiali dwaj wybitni pisarze anglojęzyczni z dwóch końców świata.

Nagroda Nobla dla Boba Dylana – częsty temat na tegorocznym festiwalu ;) – stała się pretekstem do rozmowy o muzyce. Jak przyznał Cunningham, w pierwszym momencie pomyślał, że jury kompletnie odbiło. Kiedy jednak się nad tym zastanowił, uznał, że nie był to aż tak szalony pomysł, bo w końcu „in fiction it’s all about music”. I sam przyznał, że w zależności od tego, czego słuchał podczas pisania, w jego utworach dało się wyczuć wyraźny rytm muzyczny. Muzyka pojawiła się również w jego efektownym porównaniu, dotyczącym Virginii Woolf – kiedy w wieku 15 lat przeczytał po raz pierwszy jej książkę, stwierdził, że „zrobiła z językiem to, co Jimi Hendrix z gitarą” :).

W dalszej części spotkania goście mówili o tym, czym jest pisanie. Cunningham: pisanie to ograniczenia i frustracja, że nie możesz wyrazić wszystkiego, co byś chciał. Flanagan: każda kolejna książka powinna przekraczać bariery, dokonywać czegoś jeszcze bardziej niesamowitego niż poprzednia, niszczyć i budować na nowo; jeśli opierasz się tylko na tym, co wiesz – poniesiesz porażkę. Liczysz również na to, że poruszysz coś, co łączy cię z innymi ludźmi (w końcu, jak napisał C.S. Lewis, „Czytamy po to, by wiedzieć, że nie jesteśmy sami” – dopisek mój). Cunningham, przyznając mu rację, stwierdził, że czasem pyta swoich studentów, dla kogo piszą, i odpowiadają, że dla siebie. „To niemożliwe – przeżywać te wszystkie pisarskie koszmary tylko dla siebie?” – skomentował. On sam, zapytany o to, dla kogo pisze, odpowiedział, że dla swoich pięciu przyjaciół (i wymienił z nazwiska). Ale jeśli ktoś inny ma ochotę przeczytać – nie ma problemu :).

Czytanie jest jednak pod pewnymi względami dużo bardziej skomplikowanym procesem niż pisanie, stwierdził Flanagan. „Reader invents the novel” – powiedział pisarz, i dodał, że pisanie zrobiło z niego dużo lepszego czytelnika. Dobra książka jest natomiast wszechświatem, do którego możesz wracać wiele razy i za każdym razem odkrywać coś nowego. Nie sposób więc odpowiedzieć na pytanie „O czym to jest?” – bo jak zamknąć wszechświat w kilku słowach? Gdybyśmy spróbowali to zrobić z, przykładowo, Wielkim Gatsbym, otrzymalibyśmy jedynie banał.

Cunningham opowiedział z kolei o tym, jak został pisarzem, i zrobił to dość nonszalancko – podobnie zresztą jak Flanagan na spotkaniu dzień wcześniej :): „Marzyłem o sztukach plastycznych. Ale nie byłem w tym wystarczająco dobry. Więc zacząłem pisać – to była opcja awaryjna”.

Mowa była także o książkach – jako o przedmiotach fizycznych. Flanagan wyraził przekonanie, że papierowe książki wcale nie umierają, wręcz przeciwnie, dopiero zaczynają naprawdę się rozwijać. Zapach, dotyk książki – to dla niego coś wzruszającego i nie byłby w stanie z tego zrezygnować. Nie rozumie jednak kolekcjonerów drogich, zabytkowych książek, kłóci mu się to bowiem z ideą książki jako czegoś dostępnego dla każdego. Również Cunningham stwierdził, że docenia ich piękno, ale nie byłby w stanie wydać fortuny na pierwsze wydanie czegokolwiek.

W trakcie spotkania pisarze podzielili się swoimi osobistymi, na wpół mistycznymi doświadczeniami. Cunningham mówił o swojej matce, która umarła w chwili kiedy on czytał tom opowiadań Alice Munro podarowany jej kiedyś przez niego. Oraz o dziwnym świetle, które zobaczył pewnego razu na niebie. Światło pojawiło się także w opowieści Richarda Flanagana, który jako 21-latek został cudem wyratowany na rzece.

Nie był to jednak koniec osobistych opowieści. Cunningham podzielił się również poruszającą historią powstania Godzin. Kiedy zaczął prace nad tą książką, miała to być jedynie współczesna wersja Pani Dalloway, ale pisanie szło mu opornie i po roku męczenia się z tym tekstem był już bliski rezygnacji. I wtedy nagle, pewnej nocy, stanął mu przed oczami obraz jego matki, jako kobiety zamkniętej w roli zbyt ciasnej dla niej. Troska o rodzinę, pragnienie stworzenia idealnego domu stały się jej obsesją – do tego stopnia, że piekła ciasta i natychmiast je wyrzucała. Była pod tym względem trochę jak Virginia (choć, obiektywnie rzecz biorąc, ciasto jest oczywiście czymś mniej wartym niż książka), stała się więc wzorem dla bohaterek powieści.

Spotkanie przebiegło w przyjacielskiej atmosferze, z czego zresztą Cunningham trochę żartował: „Ciągle się ze sobą zgadzamy, a publiczność pewnie liczyła na jakąś kłótnię”. Wnioski? Nawet pochodząc z dwóch zupełnie różnych światów, można się doskonale rozumieć – zarówno na poziomie języka, jak i poglądów i przekonań :).

To zresztą idealne zakończenie dla całej mojej festiwalowej relacji. Było chyba bardziej burzliwie niż w poprzednich latach, ale również refleksyjnie, budująco, inspirująco… I intensywnie, zgodnie z zapowiedzią. Po uporządkowaniu wrażeń pozostaje mi doczytać okołofestiwalowe lektury i… czekać na Conrada 2017! A wszystkim, którzy śledzili moje relacje, dziękuję za uwagę, i zapraszam w przyszłym roku :).