Mięsko, absynt i śmierć starej Pragi – „Lord Mord”, Miloš Urban

W tej książce Miloš Urban porusza wiele tematów i łączy całe mnóstwo wątków, ale akurat te, które wydawałyby się najciekawsze – kryminalny i horrorowy – liczą się tu najmniej. Wciąga za to jego klimatyczna opowieść o Pradze przełomu XIX i XX wieku, o mieście, które bezpowrotnie odchodziło wraz z żydowskim gettem ginącym pod łopatami koparek.

Tyle myśli wywołała u mnie ta książka, tyle uśmiechów, mniejszych i większych zachwytów, że sama nie wiem, od czego zacząć. Niech będzie na początek – kreacja głównego bohatera.

To jedna z mocnych stron tej książki. Hrabia Arco, dla przyjaciół Adi – znudzony życiem i pozbawiony ambicji szlachcic, „leń i sybaryta”, gruźlik, smakosz absyntu, narkoman, stały bywalec praskich burdeli. Okazjonalnie utrzymuje „na własność” jakąś panią lekkich obyczajów, a w razie niedotrzymania przez nią wierności w ramach seksualnego kontraktu, posuwa się do brutalnych rękoczynów. Nie lubimy go na początku.

Z czasem jednak okazuje się, że to nie tylko obibok i damski bokser, ale i miłośnik starej, dziwacznej architektury oraz człowiek gotów walczyć o słuszną sprawę. Ledwie się obejrzymy, już kibicujemy jego walce z bezdusznymi urzędasami, aż po iście westernowe zakończenie, i z zapałem śledzimy jego próby rozwiązania zagadki tajemniczego mordercy prostytutek (zastanawiając się, czy rzeczywiście za krwawymi mordami stoi… żydowski demon Mięsko). Hrabia Arco to bardzo niejednoznaczna postać. Tak naprawdę do końca powieści nie wiemy, co o nim myśleć. I to jest fajne.

Pogodny horror

Miloš Urban

Dalej – wątek kryminalny. Owszem, jest, ale wypada stosunkowo blado. I to nie jest niedoróbka autora, po prostu wątek ten jest w powieści niespecjalnie istotny, raczej rozgrywa się gdzieś w tle. Lord Mord zawiedzie też prawdopodobnie miłośników grozy – oprócz jednej sceny (ale, przyznaję, mocnej; upiorny szept Mięska w środku nocy w pustej uliczce w sercu getta, a potem jego „Lubisz mnie?”, zapach surowego mięsa i krwi… ja się bałam!) nie ma tu specjalnie horrorowego klimatu, i to też nie jest nieudolność autora. Znów – on nawet nie stara się specjalnie tego klimatu budować.

Zaskakująco dużo za to tutaj humoru. Cała opowieść utrzymana jest w – zaryzykuję to stwierdzenie – pogodnym wręcz tonie. Adi to trzeźwy (nie zawsze dosłownie), ironiczny i z lekka cyniczny narrator, dlatego czytając jego opowieść trudno czasem powstrzymać się od uśmiechu, a już wraz z bawidamkiem Solim, wiecznie z kąśliwą, nieraz wulgarną uwagą na ustach, tworzą naprawdę zabawny duet.

„Wybacz, Adi, ale ty, mimo że masz naprawdę szerokie horyzonty, i tak zachowujesz się jak osiołek, przed którym na sznurku kołysze się marchewka, a on nic nie widzi, nic nie słyszy, tylko idzie za nią, a i tak nigdy jej nie dogoni. Tyle że tobie przed oczyma nie unosi się marchew, ale jędrny kawał pizdy” (s. 141).

Humorem zaprawione są także wątki polityczne w Lordzie Mordzie. Mamy końcówkę XIX wieku, Czesi aktywnie dążą do zwiększenia swojej niezależności pod panowaniem Austro-Węgier, m.in. forsując użycie języka czeskiego w urzędach. Powstają podziemne organizacje radykałów o dążeniach niepodległościowych, na co władze odpowiadają wzmożoną aktywnością tajnej policji. Motywy te, bardzo zresztą ciekawe, nieoczekiwanie przenikają do wątku „burdelowego” – w czasie przyjęcia urodzinowego kuzyna Maniego trzy prostytutki odgrywają coś, co określają jako „widowisko dla patriotów”. Z grubsza polega to na tym, że odziana w czerwono-białe (barwy Czech!) pończochy Eva wdaje się w bójkę z czarno-żółtą (Austria!) Francką; po dłuższej szarpaninie zwycięża czerwono-biała Eva, a widzowie zostają zaproszeni do przetrzepania biczykiem pupy pokonanej czarno-żółtej Francki.

Co za smakowita scena! I taka czeska, pomyślałam sobie, tu – wielkie sprawy narodowe, a tu obijane tyłeczki dziwek w pasiastych gatkach… Po czym zaczęłam przeglądać opinie na temat książki na czeskich stronach i z wielkim zdumieniem stwierdziłam, że absolutnie nikt nie zwraca uwagi na tę uroczą scenkę, a wielu czytelników jest wręcz zniesmaczonych burdelowymi przygodami Adiego. I wtedy zrozumiałam – przecież dla Czechów nie ma żadnego „To takie czeskie!”. Dla nich to norma, tylko polski czytelnik dostrzega rozkoszną lekkość tej sceny, tak odmienną od naszego polskiego podejścia do „wielkich spraw”. Stąd wniosek – dla polskich czytelników ta lektura kryje jeszcze dodatkowe smaczki.

Josefov przed rokiem 1896.

Walka z systemem w XIX wieku

Najciekawszy w tej powieści, jak wspomniałam już na wstępie, jest jednak moim zdaniem obraz Pragi przełomu wieków. Miasta zmęczonego swoją wielkością, szarego, spowitego chmurą duszących pyłów, przechodzącego właśnie transformację z pełnej legend, magicznej Złotej Pragi w nowoczesną metropolię na wzór Wiednia czy Paryża.

„A Praga chętnie dawała się obgryzać tym dwóm żelaznym bestiom, pozwoliła im nawet przeniknąć do swojego starego, żywego serca i cieszyła się, że dostanie organ nowy, że tylko dzięki temu może przeżyć i pozostać w Europie XX wieku. Niewielu z nas patrzyło na to inaczej i dostrzegało inne rzeczy – że Żydowskie Miasto nigdy dotąd tak nie cierpiało i nigdy nie przyjmowało swojej zagłady z takim spokojem i pokorą” (s. 18).

Ten obraz, a zwłaszcza wizja miejskiej biedoty, stłoczonej w rozpadających się domkach czy wręcz dziurach w ścianie, tak bardzo nie pasującej do projektowanej świetlanej przyszłości miasta, bardzo przypomina mi inne europejskie stolice, opisywane przez XIX-wiecznych pisarzy – jak Londyn Dickensa czy Paryż Hugo.

O samej praskiej asanacji, czyli podjętej ze względów sanitarnych przebudowie miasta i niemal całkowitej likwidacji żydowskiego getta, napiszę więcej za chwilę, ale chciałabym jeszcze zauważyć, że ta nierówna walka o zachowanie tradycyjnego kształtu miasta, i w ogóle problemy, z którymi mierzyć musiała się Praga końcówki XIX wieku, pod wieloma względami przypomina mi czasy nam współczesne. Bo przecież dziś też wkurzamy się, gdy kosztem terenów zielonych stawia się w centrum miasta kolejny biurowiec lub handlowy moloch. A wszystko za sprawą wszechwładnych banków – jak w powieści Urbana. Problem „jednostka kontra postęp” jest wciąż aktualny. No i dziś też mamy na głowie smog :).

Przebudowa getta oznaczała także śmierć urokliwych ulicznych straganów, na których można było kupić... wszystko :).

Poza tym bardzo aktualny wydał mi się również bój, który doktor Hofman toczy z koncernem chemicznym Bayer, swoim byłym pracodawcą. Preparat doktora nie został dopuszczony do sprzedaży, „nie ma bowiem pieczęci” (s. 86). O zdominowaniu rynku farmaceutycznego przez ogromne koncerny oraz problemach z wprowadzaniem do obrotu nowych leków mówi się dziś i pisze tak wiele, że analogia jest oczywista.

I jeszcze jedna rzecz, która spodobała mi się w świecie przedstawionym powieści. Dowcipny sposób, w jaki Urban pisze o przedmiotach i urządzeniach, jakie dziś są na porządku dziennym, a w końcówce XIX wieku były absolutną nowinką. Hrabia Arco długo zastanawia się, czy kupić zegarek na rękę, bo choć jest wygodny, „wygląda jak podwiązki” (s. 171), i zachwyca się zamontowaną u Gity mechanicznie spłukiwaną deską klozetową (s. 39). Ale absolutnym mistrzostwem jest opis przejazdu automobilu wąskimi uliczkami Pragi:

„Ozdobiony proporczykami Slavii, kluczył uliczkami z prędkością przechodnia, śmierdział i ryczał, i na zlikwidowanym rynku wywoływał wrzask dzieci i przeżegnywanie się dam (...). W gazecie wieczornej pisano później, że szofer zabłądził jak kompletny prowincjusz, skręcił w wąską uliczkę, którą mu doradzono jako skrót, i stanął przed stromymi średniowiecznymi schodami. Obstąpili go gapie, a kiedy policja rozpędziła zbiegowisko, żeby automobil mógł z powrotem wyjechać z praskiej pułapki, okazało się, że z silnika ktoś wykręcił i zabrał jakiś błyszczący mosiężny czop. Przyprowadzono więc dwa państwowe konie, żeby samochód ze Starego Miasta odciągnąć z powrotem na prowincję” (s. 371).

A teraz słów kilka o asanacji...

Nie da się ukryć – w drugiej połowie XX wieku praski Josefov był przeludniony, zaniedbany i brudny. Radni, powołując się na fatalne warunki życia mieszkańców, ryzyko wybuchu epidemii oraz warunki sprzyjające przestępczości, zastosowali drastyczne środki – w lutym 1893 roku podjęli decyzję o zrównaniu z ziemią żydowskiej dzielnicy i praktycznie wybudowaniu jej na nowo.

Mieszkańcy jednego z domów na Josefovie. Zdjęcie daje dobry obraz tego, jak bardzo przeludnione było getto.

Angelo Maria Ripellino pisze o tym w swojej Pradze magicznej: „Choć przyczyny rozbiórki były istotne, faktem jest, że z przesadną zaciekłością i bezmyślnością zniszczono wyjątkowo malowniczy kompleks” [1]. Wraz z Żydowskim Miasteczkiem z Pragi odchodził pewien świat – świat ulicznych straganów, ciemnych uliczek, mistycznej atmosfery. Wielu protestowało przeciwko takim działaniom, nie chcąc, aby Praga straciła swój niepowtarzalny charakter. Jednym z nich był Vilém Mrštík, który pojawia się nawet osobiście w jednej ze scen powieści Urbana (s. 386), a cytat z jego dzieła, manifestu Bestia Triumphans, otwiera książkę.

Vilém Mrštík w roku 1897.

Bestia Triumphans to postać z Jutrzenki Nietzschego, uosobienie ignorancji i braku poszanowania dla wieloletniej historii i kultury. W swoim płomiennym manifeście Mrštík twierdził, że kieruje ona poczynaniami bezdusznych urzędników i szaleje w Pradze, „burząc i równając z ziemią pełne uroku, dziwaczne budynki, by zastąpić je ponurymi Wohnmaschinen” [2]. Dokładnie takie, jak Dom Na Galerii, uratowany – niestety tylko chwilowo – przez hrabiego Arco. Dla Mrštíka bezmyślne niszczenie żydowskiej dzielnicy było jednoznaczne z wyrzeczeniem się własnej kultury narodowej, tradycji i folkloru.

Urban idzie dalej – w zajadłych działaniach praskich radnych dostrzega ukryty antysemityzm. Choć na ustach mają piękne słowa o higienie, wygodzie i lepszych warunkach życia, chodzi im również o to, by zgnębić i ukarać Żydów, pozbawiając ich domów. „Żydowskie Miasto przyciągało te niebezpieczne gryzonie przez wieki. Jego zburzenie oznacza oczyszczenie i zdrowie, nową i czystą krew” (s. 380) – mówi odpowiedzialny za projekt asanacji doktor Preininger, co Soli, Żyd z pochodzenia, komentuje gniewnymi słowami: „Ty gojowska świnio”.

Choć fizycznie getta nie udało się uratować, Ripellino twierdzi, że przetrwało w zbiorowej świadomości Prażan. Na dowód przytacza słowa Kafki: „Nasze serce nie wie jeszcze nic o dokonanym uzdrowieniu. Stara, niezdrowa dzielnica żydowska wewnątrz nas jest bardziej realna od nowego, higienicznego miasta, które nas otacza. Chociaż nie śpimy, kroczymy jak we śnie: sami jak zjawy z minionych czasów” [3].

Książka à la dom Na Galerii

Lord Mord to twór przedziwny. Pod pewnymi względami przypomina romanetto, ale czerpie z tak wielu różnych gatunków (zakończenie – istny western, słowo daję!), że nie sposób go wrzucić do jakiegokolwiek worka.

Niektórzy czytelnicy twierdzą, że powieść tego wszystkiego nie udźwignęła. Ja jednak tak nie uważam, i nawet jeśli narracja ma swoje słabe punkty i momentami wydaje się chwiejna, to Urbanowi całkiem zgrabnie udało się wszystko skleić w jedną całość. Ta książka jest trochę – i może właśnie taka miała być? – jak dom Na Galerii i inne dziwaczne wytwory architektury w żydowskim getcie; posklejana z wielu różnych elementów, zwydziwiana, niebezpiecznie przeciążona, a jednak ma swój niewątpliwy urok.

Jeszcze tytuł. Opis z tyłu okładki dość jednoznacznie stwierdza, kim jest tytułowy Lord Mord, ale ja bym się tym specjalnie nie sugerowała. O tym jednak pogadamy, jak już przeczytacie.

***

M. Urban, Lord Mord, tłum. Katarzyna Kępka-Falska, wyd. Książkowe Klimaty, Wrocław 2015.

Za wspaniałą literacką podróż, lekturę, która dostarczyła mi świetnej rozrywki, wiele dni przemyśleń i inspirację do zgłębienia tematu walki o starą Pragę (podczytuję już manifest Mrštíka!), dziękuję wydawnictwu Książkowe Klimaty. 

Dla tych z Was, który czytają po czesku, informacja – Bestia triumphans jest do pobrania na Krameriusie.

I jeszcze jedno – ponieważ mam jeden nadmiarowy egzemplarz Lorda Morda, spodziewajcie się na początku lutego małego konkursu :). Będzie okazja zdobyć tę perełkę!

Źródła:

[1] A.M. Ripellino, Praga magiczna, tłum. Halina Kralowa, wyd. PIW, Warszawa 1997, s. 171.

[2] Tamże, s. 172.

[3] G. Janouch, Colloqui con Kafka, s. 34 [za:] A.M. Ripellino, dz. cyt., s. 173.

Pozostałe cytaty pochodzą z Lorda Morda.

Fotografie:
[1] Motyw z okładki Lorda Morda, projekt: Magdalena Kocińska | O!Studio, wyd. Książkowe Klimaty / ksiazkoweklimaty.pl
[2] ksiazkoweklimaty.pl
[3] fotograf nieznany / Wikimedia Commons
[4], [5] Jindřich Eckert / Wikimedia Commons
[6] fotograf nieznany / Wikimedia Commons
[7] Okładka książki, wyd. Ksiązkowe Klimaty / ksiazkoweklimaty.pl