Nabokoviada po raz drugi: „Samotnia”, Charles Dickens

Zacznę znów od tego cytatu, bo nie bez powodu znalazł się właśnie w rozdziale poświęconym Samotni Charlesa Dickensa:

Choć czytamy za pomocą mózgu, siedzibą artystycznych rozkoszy jest miejsce między łopatkami. Dreszczyk, który tam odczuwamy, jest z pewnością najwyższą formą emocji, jaką zdołała osiągnąć istota ludzka w procesie ewolucji czystej sztuki i czystej nauki. Czcijmy zatem te ciarki wzdłuż krzyża. Bądźmy dumni z tego, że jesteśmy kręgowcami, bo jesteśmy kręgowcami zwieńczonymi głową, w której płonie boski ogień (s. 107).

Nie bez powodu, bo już lektura pierwszego akapitu tej książki serwuje nam potężną dawkę kręgosłupowych dreszczy. „Geniusz” – chce się krzyknąć, po raz pierwszy czytając ten fragment, po raz drugi – uświadamiając sobie, za sprawą wykładu Nabokova, jak bogata jest jego metaforyka. Panie i Panowie, przed Państwem Samotnia!

Mistrz obrazowości

Niewiele jest stwierdzeń w tym akurat wykładzie, z którymi bym się nie zgodziła. Bo niewątpliwie rację ma Nabokov, pisząc, że siła prozy Dickensa tkwi w jej obrazowości. Zaskakuje niecodziennymi, ale niezwykle trafnymi metaforami i porównaniami, zachwyca malowniczością, bawi, budzi sympatię lub doprowadza do szewskiej pasji za sprawą swoich wielowymiarowych, barwnych bohaterów. No i niesamowita zdolność operowania nastrojem – jak w przerażającym rozdziale opisującym śmierć Krooka czy tym, w którym pani Rouncewell wieczorem przy kominku snuje swoją opowieść o Chodniku Widma.

Do dziś Dickens jest pod tymi względami niedościgłym wzorem, a jego powieści to, także moim zdaniem, lektura absolutnie obowiązkowa dla młodych autorów. I to niezależnie od tego, czy marzy im się pisanie obyczajówek czy kryminałów, romansów czy powieści grozy, utworów psychologicznych czy sensacyjnych – na wszystkich tych polach Dickens błyszczy swoim talentem. Jak pisze Nabokov: „Współcześni autorzy wciąż mogą się upijać jego starym, szlachetnym trunkiem” (s. 107). I powinni!

Sprawne pióro i wrażliwe serce

Nasz zacny wykładowca analizuje oczywiście opisy Dickensa pod różnymi kątami, klasyfikuje je i charakteryzuje, bogato ilustrując przykładami. Pisze o „żywej ewokacji” czy „opisach w formie pospiesznej wyliczanki”, poświęca mniejsze rozdziały metaforom, porównaniom, powtórzeniom i pytaniom retorycznym. Zwraca uwagę na aliteracje (które Dickens naprawdę uwielbiał; jaka szkoda, że większość z nich ginie w polskim przekładzie!), gry słów i znaczące nazwiska. To wszystko pozwala w pełni docenić kunszt brytyjskiego mistrza pióra.

Zaułek Tom-Sam-Jeden.

Gdyby jednak wielkość prozy Dickensa opierała się wyłącznie na zręczności językowej i lingwistycznych sztuczkach, prawdopodobnie nie byłby do dziś jednym z najbardziej uwielbianych w swojej ojczyźnie (i nie tylko) autorów. Siłą jego pisarstwa jest również wrażliwość i serce. Nabokov podkreśla, że Dickens to jeden z pierwszych autorów, którzy wprowadzili do literatury prawdziwe ludzkie współczucie – coś, czego nie mieli starożytni.

Jak różny jest na przykład świat Dickensa od świata Homera czy Cervantesa? Czy bohater Homera naprawdę odczuwa boskie pulsowanie współczucia? Zgrozę, owszem – i coś w rodzaju ogólnego rutynowego miłosierdzia – ale czy jest w tej ujętej w daktyle przeszłości ów dojmujący, szczególny rodzaj współczucia, rozumianego tak, jak rozumiemy je dzisiaj? (s. 134)

To fakt – opisy, w których u Dickensa pojawiają się dzieci, zwłaszcza te zaniedbane, niekochane, brudne, naprawdę wyciskają łzy z oczu. Jeśli chodzi o małych bohaterów Samotni, szczególnie przejmujące są losy biednego ulicznika Jo, bezdomnej sieroty, zamiatacza ulic, popychanego i przeganianego przez wszystkich. Scena jego śmierci poprzedzonej modlitwą „Ojcze nasz” to chyba najbardziej wzruszający opis spod pióra Dickensa, jaki było mi dane czytać.

Postaci z krwi i kości

Pojawia się w tej powieści również niejaki pan Skimpole, który jest kimś w rodzaju „fałszywego dziecka”. Z początku rozbrajający ze swoim „ja nic nie wiem, jestem dzieckiem”, z czasem zaczyna swoją postawą coraz bardziej drażnić, aż w końcu okazuje się podłym wyzyskiwaczem, oszustem i manipulantem. Na tle jego groteskowej postaci prawdziwe dzieci rysują się tym bardziej niewinnie i anielsko, a doktor Woodcourt – jako szlachetny przedstawiciel profesji medycznej, a nie – przypadek Skimpole’a – jak nędzna karykatura lekarza.

Pani Bagnet (ze swoim szarym płaszczem i parasolem)
przyprowadza panią Rouncewell do George'a.

Ten bohater to dobry przykład tego, jak cudownie niejednoznaczne postaci potrafi budować Dickens. Zauroczona w pierwszej chwili panem Skimpole’em, z miejsca oznajmiłam Facebookowej społeczności, że to mój ulubiony bohater Samotni, z każdą kolejną stroną jednak moja sympatia słabła. Podobne przemiany w oczach czytelnika przechodzą również lady Dedlock i jej mąż, sir Leicester. Pierwsza – z pozoru nadęta dama z wyższych sfer, drugi – bogaty idiota, na końcu powieści okazują się kimś zupełnie innym.

Niejednoznaczności, niedoskonałości, zmienności – to wszystko sprawia, że powołani do życia przez Dickensa bohaterowie nie sprawiają wrażenia papierowych, lecz bardzo prawdziwych, z krwi i kości. „Jego postaci są żywymi ludźmi, nie zaś przebranymi za ludzi ideami i symbolami” – chwali Nabokov. I tak, po barwnej ferajnie opisanej na kartach Dawida Copperfielda, moją galerię ulubionych postaci zasilają kolejni: dzielna mała Charley, poczciwy, świadom własnych niedoskonałości dragon George, zaradna pani Bagnet i jej parasol-torebka…

A od siebie jeszcze mała osobista obserwacja: jak wielka jest siła woli i opanowanie bohaterek Dickensa! W przypadku lady Dedlock jest to wielokrotnie podkreślane, ale przecież i Estera właściwie była gotowa bez mrugnięcia okiem poświęcić swoją miłość, w imię słowa danego swemu opiekunowi. Przywodzi mi to namyśl Agnieszkę z Dawida Copperfielda, która cierpliwie przeczekała pierwsze małżeństwo Dawida, skrzętnie skrywając swoje uczucia. Mój podziw (z lekką nutą niedowierzania) jest bezgraniczny.

Wybitny czarodziej i kulejący gawędziarz

Oprócz tego, że Samotnia jest pięknie napisaną historią, jest również w pewnym stopniu satyrą społeczną i w pewnym stopniu kryminałem. Dickens otwarcie naśmiewa się z popularnego w jego czasach zaangażowania w działania charytatywne (na czym cierpią najbliżsi – pani Jellyby bardziej dba o małe Murzyniątka w Afryce, niż o własne dzieci) i krytykuje sąd kanclerski (w którym procesy ciągną się w nieskończoność, a całe to prawnicze bagno przywodzi skojarzenia z wszechobecną londyńską mgłą i błotem).

Sala z portretami Dedlocków w Chesney Wold.

Te wątki nie są jednak zdaniem Nabokova specjalnie ważne; satyra, choć zjadliwa i smakowita, jest nieco daremna, gdyż Dickensa opis funkcjonowania sądu kanclerskiego nie odpowiada realiom tamtych czasów – a w naszych okazuje się już zupełnie nieciekawy – natomiast wątek kryminalny nieco się gmatwa. Mimo to pod względem spójności fabuły i dokonań artystycznych Samotnia pozostaje jednym z najwybitniejszych dzieł swoich czasów. Jak podsumowuje Nabokov:

W najlepszych partiach na plan pierwszy wysuwa się Dickens-czarodziej, Dickens-artysta. W nieco słabszych widoczny jest wyraźnie w Samotni Dickens-moralista. W najsłabszych Samotnia ukazuje nam gawędziarza potykającego się co krok, choć ogólna struktura pozostaje wspaniałym osiągnięciem (s. 182). 

Po raz kolejny kończę lekturę wykładu Nabokova z uczuciem przyjemnej sytości. Za co jestem mu wdzięczna? Za aliteracje, za rozbiór na części pierwsze magicznych opisów Dickensa i za świetne analizy niektórych postaci, na czele z demonicznym panem Krookiem. A samemu Dickensowi? Za postaci, za miejsca, za nastroje, za śmiech, wściekłość, wzruszenie, oraz za to, że po raz kolejny udało mu się przenieść mnie do XIX-wiecznej Anglii. To wielka sztuka!

***

C. Dickens, Samotnia, tłum. Tadeusz Jan Dehnel, wyd. Czytelnik, Warszawa 1975.

V. Nabokov, Wykłady o literaturze, tłum. Zbigniew Batko, wyd. MUZA SA, Warszawa 2005.

***
A co na to Pyza? Sprawdźcie u niej na Pierogach pruskich!

Polecam Wam też wpisy Pyzy (wraz z bardzo ciekawą dyskusją w komentarzach!) i Tarniny na temat Samotni, opublikowane w ramach Pikników z klasyką.

Przypominam, że w ramach Nabokoviady omawiamy z Pyzą utwory analizowane przez Nabokova w jego Wykładach o literaturze. W następnej kolejności – Gustave Flaubert i Pani Bovary. O tym klasyku literatury francuskiej porozmawiamy 27 listopada. Zapraszamy!

Poprzednie teksty spod znaku Nabokoviady:
Jane Austen, Mansfield Park

Ilustracje: Wikimedia Commons