Książę i bestia – „Idiota”, Fiodor Dostojewski

Wasilij Surikow, Jeździec Miedziany, 1870.

Ach, ta słowiańska dusza. Ach, ci Rosjanie, zapłakani, rozhisteryzowani, w jednej chwili przechodzący od euforii do rozpaczy. Tyle tego jest w tej powieści Dostojewskiego, tyle tych emocji na skraju szaleństwa…

...że nawet ja, która, jak wiadomo, zawsze czytam bardziej sercem niż rozumem, mam ochotę pod koniec powtórzyć za Lizawietą Prokofiewną: „Dosyć już tej całej uczuciowości, trzeba wreszcie zacząć kierować się rozsądkiem”.

Ale chyba też dlatego ta historia przemawia do nas tak silnie, i dlatego, jako czytelnicy, tak mocno współczujemy. Współczujemy księciu Myszkinowi, jedynemu uczciwemu człowiekowi na świecie; współczujemy mu z powodu jego współczucia, którego nikt nie potrafi docenić. Współczujemy (ja przynajmniej współczuję!) Nastasji Filipownie, za fasadą okrutnej femme fatale skrywającej skrzywdzoną duszę. I współczujemy Agłai Jepanczyn, laleczce zamkniętej w klatce rodzicielskich oczekiwań.

I Rogożynowi, owładniętemu mroczną obsesją na punkcie Nastasji Filipowny, i Gani, obciążonemu piętnem własnej przeciętności. I nawet wiecznie pijanemu, opowiadającemu niestworzone historie generałowi Iwołginowi, i Hipolitowi, który tak bardzo, bardzo chce zwrócić uwagę innych na swoją niedolę, na chorobę, przez którą jego dni są policzone.

Ta pierwsza dwójka wzrusza mnie jednak najbardziej. Książę Myszkin, wieczne dziecko, spoglądające na świat swoimi ufnymi, błękitnymi oczętami; dziecko, które „z dużymi ludźmi przestawać nie lubi, bo nie umie” (s. 85). Rozbrajająco szczere, a przy tym nieporadne, że aż czasem uniesie się w towarzystwie, rozbijając cenną chińską wazę.

Skromny jest książę, rozumiejący, potrafi wydobyć zza ostrych słów i nieprzyjaznych gestów prawdę o człowieku; ale w towarzystwie, do którego trafił, tam, gdzie liczy się przede wszystkim gra pozorów, nie jest to mile widziane. Bo, jak mówi Agłaja: „Pan nie ma w sobie krzty delikatności, pana obchodzi tylko prawda, takie stanowisko jest niesprawiedliwe” (s. 484).

W jednej osobie księcia spotyka się mądrość 80-letniego starca i nieświadomość dziecka, dzięki czemu mimo otaczającej go niegodziwości i zakłamania, mimo nieszczęść, jakie na niego spadają, dostrzega wciąż, że życie jest cudem. (Może to choroba, która go łączy z Hipolitem, jest po części kluczem do zrozumienia?)

„Nie rozumiem, wie pan, jak można przechodzić koło drzewa i nie być szczęśliwym, że się je widzi? Rozmawiać z człowiekiem i nie być szczęśliwym, że się go kocha! O, ja tylko nie umiem wypowiedzieć… a ileż jest na każdym kroku takich pięknych rzeczy, które nawet najbardziej zatracony człowiek znajduje pięknymi?” (s. 626).

I Nastasja Filipowna, bajeczna piękność, dla której uroda stała się przekleństwem. Jako młodziutkie dziewczę wykorzystana przez człowieka, od którego spodziewała się ojcowskiej opieki, nosi od tamtej pory ciężar upokorzenia i swoimi okrutnymi kaprysami wpisuje się w rolę złej, zhańbionej, zepsutej kobiety, w którą wepchnęli ją nieczuli plotkarze. Na pierwszy rzut oka – istny potwór, bezwzględnie depczący uczucia licznych adoratorów, ale tylko książę dostrzega w niej nieszczęśliwą istotę, wołającą o pomoc: „Była w tej twarzy jakaś ogromna duma i pogarda, prawie nienawiść, a zarazem jakaś ufność, jakaś niezwykła dobroć” (s. 92).

Fascynująca jest w swoich atakach furii, a zarazem rozczulająca, gdy odmawia księciu siebie, bo nie czuje się go godna. Przekonana, że zasługuje na potępienie (jak gdyby to ona winna była swojej hańby, nie Tocki), zamiast czułej opieki najlepszego z ludzi wybiera towarzystwo psychopatycznego Rogożyna. Nie jest jednak w tym konsekwentna – raz pewna swej drogi, raz wątpiąca i zrozpaczona, miota się między jednym a drugim, by w końcu odstawić spektakularną ucieczkę sprzed ołtarza. Wspaniała, tragiczna postać.

I dla tych postaci i dla szaleństwa uczuć warto przez Idiotę brnąć. Bo, uwaga, nie jest to łatwa lektura. Czasem, w tym gąszczu wymownych spojrzeń i gestów, i słów zagadkowych, za którymi wyczuwam całe bogactwo psychologicznych smaczków, tracimy rozeznanie, o co właściwie chodzi – co się dzieje w rozgorączkowanych głowach bohaterów. Może potrzeba rosyjskiej duszy, żeby to zrozumieć?

***

F. Dostojewski, Idiota, przeł. Jerzy Jędrzejewicz, wyd. Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1977.

Książkę przeczytałam w ramach akcji „Czytamy klasykę: Luty tylko z Idiotą” (choć, jak widać, mój luty trochę się przeciągnął) dziewczyn z blogów Pani Bookowska, Skrytka na kulturę, Ekruda i Parapet Literacki. Akcja ma mieć charakter cykliczny, a w kolejnej odsłonie, kwietniowej, organizatorki zapraszają do wspólnego czytania Pani Bovary Gustawa Flauberta.