Emocjonalna bomba! Ale… – „Rok Koguta”, Tereza Boučková

Z Rokiem Koguta mam następujący problem. Emocjonalnie ta książka przekonuje mnie bardzo. Literacko – niezbyt.

Już w jednej z pierwszych scen autorka funduje czytelnikowi mały szok. Narratorka, matka, kiedy orientuje się, że syn zabrał z jej saszetki pięćdziesiąt koron (czyli jakieś… siedem złotych), wsiada wściekła na rower, dogania go, wrzeszczy na niego na środku ulicy, szarpie go, chłopak płacze. Co za furiatka! Straszna baba! – myśli sobie zgorszony czytelnik. Wystarczy jednak następne kilkanaście, kilkadziesiąt stron, żeby zrozumiał.

Że Lukáš kradnie. Nałogowo. Tak, że trzeba przed nim zamykać drzwi we własnym domu. A łzy to stały element jego gry. Jest jeszcze drugi syn, Patrik – osiemnastolatek, już poza strefą wpływów. Wyniósł się z domu, żyje na ulicy, niedawno napadł na sklep i tylko przy okazji kolejnych rozpraw (na których notorycznie się nie stawia) rodzice jeszcze o nim słyszą. I Lukáš, i Patrik są adoptowani.

Historia opowiedziana przez Boučkovą w Roku Koguta jest mocno autobiograficzna, a cała książka to zredagowany zbiór zapisków, które pisarka sporządzała na bieżąco w tytułowym Roku Koguta, użerając się z adoptowanymi synami, z własnym kryzysem twórczym i uczuciowym. Dzięki temu utwór tchnie autentyzmem i ma niesamowitą siłę emocjonalnego rażenia. Trzeba przyznać, że czytelnikowi mocno udziela się ten nastrój beznadziei, niemocy, rezygnacji.

„Opowiedziałam mu wszystko.

Że odechciało mi się żyć, bo sprawy w domu zupełnie mnie wykańczają.

Że miałam ochotę wsiąść do auta, rozpędzić się i walnąć w drzewo.

Że wszystko wydawało mi się bez sensu. Życie, rodzina, a zaraz po niej jakakolwiek twórczość.

Że zaczęłam nienawidzić pisania.

Że każdego ranka przerażała mnie perspektywa kolejnego dnia, który muszę przeżyć.

Że bałam się, czy w ogóle go przeżyję. I czy ta klapka w mózgu, dzięki której człowiek jakoś się trzyma, w końcu nie puści. (Jaką breję trzeba mieć w głowie, żeby tak pomyśleć? Jaka substancja musi się tam rozlewać, jeśli jedyne, czego się chce, to jak najprędzej ze sobą skończyć?)

Że ciągle ryczałam.

Że ciągle ryczę” (s. 20).

Tereza Boučková

Równocześnie autorka poruszyła pewien delikatny problem, wywołując w Czechach burzliwą dyskusję. Na ile poprzez wychowanie jesteśmy w stanie zmienić nasze dzieci, wpłynąć na nie, pokierować ich życiem? Czy rzeczywiście jest tak, że dziecko, które przyszło na świat jako niechciane i przeżyło swój pierwszy rok pozbawione matczynej miłości i troski, zostaje nieodwracalnie skrzywdzone psychicznie i będzie rosło w obojętności dla innych, a my mimo wszelkich starań nie będziemy w stanie mu pomóc? Kontrowersji całej sprawie dodaje oczywiście fakt, że zaadoptowani przez narratorkę/autorkę chłopcy byli pochodzenia romskiego. Czy można założyć, że gnuśność, skłonność do kradzieży, lekkomyślność mają „we krwi”? Wiele kwestii do przemyślenia!

Uderza jeszcze jedna rzecz – niesamowita szczerość autorki. W rozmowach twierdzi co prawda, że fakty przeplatają się tu z fikcją, jednak nie trzeba głęboko grzebać w jej życiorysie, by się zorientować, że faktów jest jednak sporo. A swoim życiem prywatnym autorka dzieliła się już wcześniej w scenariuszach filmowych, m.in. do filmu Gnojki (Smradi). W Roku Koguta dopuszcza czytelnika do spraw, o których większość z nas wstydziłaby się pewnie rozmawiać nawet z najbliższymi. I z jednej strony budzi to mój podziw, z drugiej – jednak pewien niesmak, bo zalatuje ekshibicjonizmem. Sprzedaniem swojego życia, wystawieniem go na pokaz.

To nie ekshibicjonizm sprawił jednak, że ostatecznie Roku Koguta nie oceniam zbyt wysoko. Doceniam dosadność i szczerość, doceniam trudny temat, ale… dla mnie to nie jest literatura. To wciąż zbiór luźnych notatek, pewnie trochę posegregowanych, pewnie trochę zredagowanych, ale jednak notatek. Domyślam się, że efekt miał być właśnie taki, że to miał być surowy, bezpośredni przekaz, bez żadnego literackiego retuszu, samo życie, ale do mnie to nie przemawia. Brakuje mi wykończenia, staranniejszej formy.

I pomyślałabym pewnie, że to tylko ta jedna książka, bo powstawała w taki a nie inny sposób. Gdyby nie fakt, że w ramach przygotowania przed lekturą Roku Koguta sięgnęłam po kupiony kilka lat temu zbiorek opowiadań Boučkovej, Šíleně smutné povídky.

Znalazłam tam, przyznaję, dwa lub trzy utwory, które mnie zachwyciły. Autorka z dużą dozą empatii przedstawiła w nich niebanalne postaci i ich wewnętrzne światy – jak choćby samotną, starzejącą się kobietę, która zostaje zgwałcona, lecz po fakcie dochodzi do wniosku, że potrzebowała tego pierwszego od tak wielu lat kontaktu z męskim ciałem, i że może na ten „gwałt” sama przystała (i to jest naprawdę šíleně smutné! choć w dobie dzisiejszej dyskusji o molestowaniu, raczej niezbyt wygodne) czy kalekiej kobiety przesiadującej całymi dniami w kościele, postrzeganej jako nieszkodliwa dziwaczka, skrywającej tymczasem przed światem tajemnicę nieszczęśliwej, nieodwzajemnionej miłości.

Ogólnie jednak zbiór mnie raczej rozczarował. W podobny sposób, co Rok Koguta – jakimś brakiem literackiego dopracowania, suchym stylem. Jeśli więc sam temat nie zrobi wrażenia, pisarstwo Boučkovej niestety niespecjalnie na mnie działa.

Ciekawostka na koniec – okładka polskiego wydania powieści, jak i zresztą sam oryginalny tytuł, Rok Kohouta, nawiązują do postaci ojca Boučkovej, znanego czeskiego pisarza Pavla Kohouta, autora m.in. Kacicy. Ojciec i córka mają dziś skomplikowaną relację – Kohout zostawił rodzinę, kiedy pisarka była jeszcze dzieckiem. Chyba również dlatego zbudowanie własnej, szczęśliwej rodziny było dla niej tak ważne, i dlatego też tak dotkliwie odczuła porażkę wychowawczą poniesioną względem dwójki adoptowanych synów.

***

T. Boučková, Rok Koguta, przeł. Olga Czernikow, wyd. Afera, Wrocław 2017.

Ilustracje:

[1] zdjęcie własne,

[2] fot. Martin Vítek / zdjęcie autorki ze strony wydawnictwa Afera (www.wydawnictwoafera.pl), 
[3] okładka zbioru opowiadań Šíleně smutné povídky / idnes.cz,
[4] okładka książki ze strony wydawnictwa Afera (www.wydawnictwoafera.pl).