Metro, duchy i traumy – relacja ze spotkania „Berlin pisarzy” (10.12.2018)

Od lewej: prowadząca Karolina Ćwiek-Rogalska, Brygida Helbig, Jaroslav Rudiš i tłumacz Maciej Mętrak.
Co łączy bohaterów powieści Jaroslava Rudiša i Brygidy Helbig? Dlaczego Rudiš woli komunikację publiczną od samochodu, metro jest metaforą życia, a czeski Liberec – metaforą całych Czech? O tym między innymi mowa była na zeszłotygodniowym spotkaniu w Warszawie z udziałem polskiej pisarki i czeskiego pisarza mieszkających w Niemczech.

Na pierwsze pytanie odpowiem od razu – jak wytropiła prowadząca spotkanie dr Karolina Ćwiek-Rogalska – bohaterowie powieści obydwu zaproszonych gości słuchają NRD-owskiego rocka :). Za to samych pisarzy łączą również w pewnym stopniu doświadczenia, umiejscowienie akcji swoich powieści na pograniczu oraz… osobliwa fascynacja metrem. Zaproszenie ich na wspólną dyskusję okazało się więc bardzo uzasadnione!

Obydwoje przyznali, że po przyjeździe do Berlina byli przytłoczeni tym ogromnym miastem. Według Rudiša jednak przy całym swoim ogromie było fascynujące, jak wszystkie kulturowe tygle. Szczególnie dużo uwagi goście poświęci berlińskiemu metru, i w ogóle samemu zjawisku metra – symbolowi podświadomości, „metaforze życia”, jak je nazwała Helbig, „czymś w centrum, a zarazem na obrzeżach”, jak je określiła prowadząca, temu zamkniętemu światu, w którym można spędzić cały dzień, jak stwierdził Rudiš. I przyznał, że zdarzyło mu się właśnie w taki sposób zbierać materiały do swoich książek – jeżdżąc metrem i przysłuchując się rozmowom.

Rudiš zresztą dał się poznać na spotkaniu jako wielki miłości komunikacji miejskiej (co zresztą widać w jego utworach, jak choćby w Aloisie Neblu czy w Ciszy w Pradze). Z sentymentem wspominał także pewną noc, kiedy zapomniał kluczy do mieszkania i aż do rana jeździł nocnymi tramwajami w towarzystwie trzech bezdomnych. Jego zdaniem podróżowanie w ten sposób przynosi dużo więcej wrażeń i jest dużo bardziej inspirujące niż nudne przemieszczanie się samochodem. Brygida Helbig nawiązała do tego stwierdzenia, wspominając z kolei swoje podróże pociągiem z Berlina do Szczecina, gdzie spotykała panie pracujące jako pomoc domowa w Niemczech, i od których słyszała zawsze mnóstwo niezwykłych historii. Ze smutkiem też zauważyła, że na podobne atrakcje nie mogła liczyć w pociągu relacji Berlin-Warszawa, wypełnionym zwykle pasażerami ukrytymi za swoimi laptopami. Historię zakończyła wnioskiem, że ludzie „z nizin” są dużo bardziej otwarci niż ci wykształceni i zamożni.
Aktorka Maria Maj czyta fragmenty książek gości spotkania.
Przy okazji metra i podświadomości pojawił się również wątek duchów i traum. Rudiš wspominał rozmowę w žižkovskiej knajpie „U Vystřelenýho oka” z pewnym maszynistą, który zwierzył mu się, że do dziś widzi oczy samobójców, którzy rzucali się pod jego pociąg. Oprócz traum osobistych mowa była jednak również o traumach historycznych, o śladach wojennych kul, jakie jeszcze dziesięć lat temu można było znaleźć na prowincjonalnych stacjach, i o wypieraniu niewygodnej historii, co jest poważnym problemem Czechów.

Czuć to oczywiście szczególnie na pograniczu, które w twórczości obydwu zaproszonych gości, także ze względu na ich życie „pomiędzy” dwoma krajami, zajmuje wyjątkowe miejsce (i to zarówno w ujęciu geograficznym, tożsamościowym, jak i językowym – Rudiš oznajmił, że na wiosnę wyjdzie pierwsza jego książka napisana po niemiecku). Jako przykład czeski pisarz podał Liberec, sportretowany przez niego w Grandhotelu; we wspomnianej książce po niemiecku autor wraca do tego pogranicznego miasta, szczególną uwagę poświęcając tamtejszemu krematorium, które ma długą, fascynującą i na wiele sposobów symboliczną historię. Według Rudiša równeż ciasny, położony w kotlinie pośród gór Liberec jest trochę metaforą całych Czech.

W geografii zresztą pisarz dopatruje się genezy wielu narodowych cech. Jego zdaniem to dzięki dostępowi do morza tak łatwo jest nam ruszyć w świat i „wszędzie nas pełno”, podczas gdy przeciętny Czech nigdy nigdzie nie był i nie czuje takiej potrzeby, bo przecież nigdzie nie jest tak pięknie jak w domu i nigdzie na świecie nie ma lepszego piwa :).

Wracając jeszcze na chwilę do pogranicza, a także do wypierania trudnej historii – prowadząca i jej goście zwrócili uwagę na dysproporcje w pisaniu o ziemiach odzyskanych w Polsce i w Czechach. W Czechach jest to temat często poruszany, „modny”, ale przede wszystkim ważny, jak zauważył Rudiš, bo odcinając się od niemieckich kart swojej historii, Czesi odcinają się zarazem od swoich korzeni. W literaturze polskiej natomiast temat polsko-niemieckiego pogranicza nie pojawia się zbyt często; miał swój czas, jak zauważyła Helbig, przywołując nazwiska Chwina, Iwasiów i Tokarczuk, jednak w ostatnim czasie zniknął, co pisarka uzasadnia silną centralizacją produkcji literackiej w Polsce. Popularne są co prawda książki Stasiuka o pograniczu wschodnim, tu jednak, jak ostatecznie stwierdzono, w grę wchodzi wielki mit kresów.

W czasie na pytania publiczności z ciekawości pociągnęłam temat książki Rudiša napisanej po niemiecku – czy to znaczy, że zamierza na dobre porzucić czeski? Autor odparł jednak, że nie, że chciałby tworzyć w obydwu językach, a tę właśnie historię, zainspirowaną postacią jego niemieckiego znajomego, od początku „wymyślił” po niemiecku, i choć próbował pisać ją w ojczystym języku, po prostu nie potrafił. Dodał, że nie wie jeszcze, w jaki sposób powstanie czeskie wydanie tej książki, ale prawdopodobnie nie będzie próbował sam stworzyć czeskiej wersji – zbyt silna byłaby bowiem pokusa zmian i poprawiania – i odda raczej powieść w ręce czeskiej tłumaczki. Jak widać więc, tworzenie na pograniczu dwóch światów skutkuje czasem nieoczekiwanymi – także językowymi – komplikacjami :).
A tu już ja, nieomalże miłość wyznająca. Moment uchwyciła Asia z bloga Jeden akapit :).
Spotkanie „Berlin pisarzy” w ramach polsko-czeskich dni kultury odbyło się 10 grudnia w Niemieckim Instytucie Historycznym w Warszawie.

Komentarze

  1. Ciekawe spotkanie - właściwie o pograniczu trzech światów, trzech kultur. Jeszcze bardziej zainteresowałaś mnie Jaroslavem Rudiśem (znam go tylko z "Grandhotelu"). Mam ochotę sięgnąć po inną jego pozycję, żeby m.in. prześledzić te komunikacyjne fascynacje :-). "Cisza w Pradze" będzie odpowiednia, prawda?
    Dotąd nic nie czytałam Brygidy Helbig, a "Niebko" oddałam koleżance zakładając, że mi się nie spodoba...
    Pozdrawiam już prawie świątecznie!

    OdpowiedzUsuń
    Odpowiedzi
    1. Tak, jeśli chodzi o fascynację transportem publicznym, a konkretnie tramwajami, to „Cisza w Pradze” będzie odpowiednia, choć moją ulubioną jego książką jest zdecydowanie „Koniec punku w Helsinkach” :). „Niebka” jeszcze też nie czytałam, choć mam na półce; czemu założyłaś, że Ci się nie spodoba? :) Odpozdrawiam, pięknych i zaczytanych Świąt Ci życzę!

      Usuń

Prześlij komentarz