Życie jak mogiła – „Ostatnia podróż Winterberga”, Jaroslav Rudiš [recenzja patronacka]

„Ludzkie życie to nic innego jak grób. Kiedy jest pan młody, kopie pan dół, a potem zasypuje go tymi wszystkimi śmieciami… Nasze życie to nic innego jak wilgotna, bezimienna mogiła w lesie Svíb pod Königgrätz...” (s. 457).

Z każdą kolejną książką u Jaroslava Rudiša robi się jakoś szarzej, smutniej, tragiczniej. Ostatnia podróż Winterberga, pierwsza napisana po niemiecku powieść autora – hołd dla kolei, piwa, historii i Europy Środkowej – jest również przejmującą opowieścią o śmierci.

Wenzel Winterberg, stary Niemiec z Liberca, rusza w swoją ostatnią podróż – do Sarajewa – w towarzystwie wysłużonego bedekera z 1913 roku oraz swojego opiekuna, asystenta, pielęgniarza, „żołnierza armii ostatniej nadziei”, tego, który miał go przeprawić na drugi brzeg, ale okazało się, że jeszcze na to za wcześnie – Czecha Jana Krausa. Każdy z nich zabiera też w drogę swoje traumy. Winterberg – wspomnienie utraconej przed laty ukochanej, których śladów zamierza szukać. Kraus – tragiczną czechosłowacką przeszłość oraz rzesze tych, którym pomógł odejść, na czele z jedną szczególną podopieczną, swoją wielką miłością.

Piwo, kotlety i cmentarze

Jadą więc przez Europę Środkową, ten beautiful landscape of battlefields, cemeteries and ruins. Zawsze koleją, tylko koleją, bo przecież „transport autobusowy to Königgrätz komunikacji pasażerskiej”. Kłócą się z innymi podróżnymi (gdyż Winterberg łatwym współpasażerem nie jest), piją piwo, jedzą kotlety. Śpią w hotelach polecanych w bedekerze – bo, o dziwo, większość z nich zmieniła co prawda nazwę, ale po stu latach nadal stoi. Jadą, a każdy z nich trochę ucieka, a mimo tej ucieczki zmierza do prawdy o samym sobie, jak to w podróżach bywa. „I cesta může být cíl” – jak śpiewają Mňága a Žďorp.

Niesamowity jest w Ostatniej podróży Winterberga ten klimat środkowoeuropejskich miasteczek i dworców kolejowych, który zresztą Rudiš doskonale zna, sam bowiem spędza pół życia w podróży koleją (polecam śledzić pisarza na Instagramie – niektóre z tych kolejowych obrazków zapierają dech w piersiach!). I już dla niego samego warto sięgnąć po tę 600-stronicową cegłę. Ale powieść Rudiša ma o wiele więcej do zaoferowania.

„You are like Germans”

Fakt, że właśnie ten tekst Rudiša powstał w języku niemieckim, jest dosyć znamienny, bo relacje czesko-niemieckie są ważnym tematem powieści. Choć być może nie tak oczywistym i pozostającym trochę w tle. Autor rozkłada akcenty inaczej niż inni czescy pisarze zajmujący się tą kwestią, nie stawia w centrum uwagi wzajemnych win i oczyszczenia – jak choćby Radka Denemarková w Pieniądzach od Hitlera czy Kateřina Tučková w Wypędzeniu Gerty Schnirch – a sięga dalej, głębiej, do historycznych korzeni. Ukazuje pokrewieństwa i podobieństwa.

Czasem robi to z humorem. „Mali Niemcy”, mówi się żartobliwie o Czechach, i zdają się to potwierdzać słowa powieściowego chorwackiego kierowcy autobusu: „You Czechs are more Germans than Germans are Germans. You are the worst (…). You are like Germans. You just drink and make this stupid jokes all the time”. Choć tak wiele stuleci upłynęło Czechom pod znakiem nienawiści do wszystkiego co niemieckie, wygląda na to, że są do Niemców bardziej podobni, niż im się wydaje. Zresztą – czy sama relacja Krausa i Winterberga nie jest trochę figurą tego czesko-niemieckiego przyciągania i odpychania? Kraus bezustannie próbuje się uwolnić od Winterberga, uciec mu, ale jednak nie jest w stanie. Są na siebie skazani.

Ten okropny czeski humor

A „stupid jokes”? No właśnie, czeski humor to motyw, który pojawiał się już we wcześniejszych dziełach Rudiša – zawsze podszyty smutkiem. Tu autor, ustami Winterberga, mówi wprost: „Mieszkaniec Czech nie jest zabawny, jest melancholijny, często rozmyśla o śmierci, tak, tak, również o śmierci z własnej ręki, ponieważ mieszkaniec Czech wszędzie jest odrzucany, z powodu swej melancholii i tego okropnego czeskiego humoru, który jest niczym innym jak tylko smutkiem”. (Tylko z tezą o odrzuceniu bym polemizowała – bo czyż „okropny czeski humor” nie jest właśnie tym, co od lat podbija serca Polaków? 😉).

I żeby potwierdzić, że Czesi to tak naprawdę wielkie smutasy, innym ważnym tematem powieści Rudiš czyni śmierć. Jest ona wszechobecna. Jest w krajobrazie, przez który jadą bohaterowie (pola bitwy i cmentarze!). Jest w bezustannej paplaninie Winterberga, w wersji bardzo cielesnej i dotkliwej – o „zwłokach, które nie przedstawiały pięknego widoku” opowiadał bohaterowi jego ojciec, dyrektor krematorium. Jest we wspomnieniach Krausa – jako słabnięcie, niknięcie, odpływanie. I jest też w kolejowych metaforach Winterberga („nad lękiem przed śmiercią i nad samą śmiercią można przerzucić tory”). Wszyscy siedzimy w pociągu, który zmierza gdzieś w przepaść. A Rudiš pisze o tym w tym kolejowym, hipnotycznym rytmie.

Winterberg jak stryj Pepin

Nie bez powodu niektórzy czescy krytycy porównywali Winterberga do hrabalowskiego stryja Pepina. Powieść Jaroslava Rudiša znów ma w sobie wiele ze środkowoeuropejskiego ducha spod znaku Hrabala i Haška – są nieskończone monologi, anegdoty, włóczęga, jest tragizm i komedia oraz piwo, które zagłusza ból istnienia. 

Czesi – najzabawniejszy i najsmutniejszy naród na świecie.

***

J. Rudiš, Ostatnia podróż Winterberga, przeł. Małgorzata Gralińska, wyd. Książkowe Klimaty, Wrocław 2021.

***

Podoba Ci się to, co robię? Proszę, wesprzyj mnie na Patronite. Dziękuję!