Złowroga najniższa struna – „Palacz zwłok”, Ladislav Fuks

Doskonały Rudolf Hrušínský jako odtwórca tytułowej roli w Palaczu zwłok (1969) w reżyserii Juraja Herza.

Nigdy nie byłem w piekarni mechanicznej. Ale te paleniska u nas zawsze mi przypominają piece do pieczenia naszego chleba powszedniego...

Tak mówi pan Karl Kopfrkingl, tytułowy palacz zwłok. Człowiek, któremu piece krematoryjne przypominają te do wypiekania chleba, a nazizm pomylił mu się z ideologią zbawienia.

Bo czy może być złym system, który kultywuje czystość? Przecież o to tylko panu Kopfrkinglowi zawsze chodziło, według tej zasady urządził swoje życie – tak przejrzyste i schludne jak „rozkład jazdy śmierci”, czyli wisząca u niego w salonie rozpiska godzin, o których kolejne trumny lądują w piecach. Małżonka – piękna, dzieci – mądre i grzeczne, mieszkanie – pełne obrazów i słodkich dźwięków muzyki klasycznej. I nagle, ups, jakiś pyłek na tej gładkiej, nieskazitelnej powierzchni – pochodzenie żony. Czarne włosy. Ryba przygotowana na obcy sposób, na słodko. Pyłek, którego wcześniej jakoś nie zauważył...

Natura pana Kopfrkingla nie znosi kompromisów. Jest jak zaprogramowany robot – ma być tak, jak sobie urządził. Dlatego nikogo nie dopuszcza do głosu, dlatego żonę nazywa nie prawdziwym, lecz wymyślonym przez siebie imieniem i dlatego bez mrugnięcia okiem unicestwia wszystko, co nie wpisuje się w jego normę. Często nadaje temu pozory miłości i troski, twierdzi wręcz, że to naturalne i ludzkie działanie. „Przedwczesna śmierć jest wielkim dobrem tylko wtedy, gdy oszczędzi człowiekowi wielkiej udręki”. A komu najbardziej należy się wielkie dobro, jeśli nie tym, których kochamy...

Żeby było straszniej, czas w tej powieści zatacza koła. Są motywy, które stale wracają, jest histeryczna kobieta z piórami i jej mąż, jest różanolica dziewczyna w czarnej sukni, jest starsza kobieta w okularach i z piwem i grubas w czerwonej muszce i sztywnym kołnierzyku. Milczący świadkowie przerażającej przemiany, cisi obserwatorzy tragedii na drugim planie, straszni w swej groteskowości zwiastuni szaleństwa.

Włosy stają dęba, chłodny dreszcz przeszywa całe ciało od tych poczynań nazistowskiego fanatyka, ale dla większości z nas Palacz zwłok jest niczym więcej niż książką jedną z wielu, ot, taki sobie horror, lekturka dla tych, co się lubią bać. Odkładamy i wracamy do naszych codziennych spraw, a stuknięty Kopfrkingl zostaje gdzieś daleko.

A tak naprawdę wcale nie jest daleko. Może jest gdzieś za ścianą albo siedzi właśnie obok. Jak pisze Fuks w Wariacji na najniższej strunie, człowiek ma w sobie wiele różnych strun, których w różnych okresach życia z różną częstotliwością dotyka. Wolno mu grać na wszystkich, oprócz tej jednej, najniższej. Ale każdy z nas ją ma. Każdy jeden. Sęk w tym, żeby nie ulec świerzbieniu dłoni i jej nie trącić.

To proste w warunkach, w jakich większość z nas dziś żyje. Ale co, jeśli kiedyś nasz świat wywróci się do góry nogami? Jak pisałam przy okazji Drogi McCarthy'ego – śmieszna wręcz jest myśl, że te wszystkie poczciwe staruszki, troskliwe mamy, poczciwi ojcowie mieliby przeobrazić się kiedyś w krwiożercze bestie. Ten miły pan z kiosku naprzeciw miałby zostać kanibalem? Ta rozkoszna sąsiadka, która zawsze pyta co słychać, miałaby zjadać swoje dzieci? Poczciwiec z pierwszego piętra miałby powiesić swoją żonę? Brzmi jak absurd, ale dopóki wszyscy nie znajdziemy się w sytuacji granicznej (i nie daj Boże, żebyśmy się znaleźli!), nigdy się nie dowiemy.

Każdy ma swoją najniższą strunę. Każdy jeden.

***
L. Fuks, Palacz zwłok, wyd. Wydawnictwo Literackie, Kraków 1979.

Fot. Studio Barrandov / bontonfilm.cz