Czerwcowy poranek, wygodne buty i ból istnienia – „Godziny”, Michael Cunningham

Julianne Moore jako Laura Brown w filmowej adaptacji powieści, Godziny (2002, reż. Stephen Daldry). 

„Jeśli odejdzie, będzie szczęśliwa, może nawet bardziej niż szczęśliwa. Będzie sobą”.

Nagrodzona Pulitzerem książka Cunninghama to powieść o życiu w klatce cudzych oczekiwań i własnych niespełnionych nadziei, ale również o ucieczkach z tej klatki, tych wielkich i tych małych – tytułowych „godzinach”. O miłości do świata mimo bólu istnienia.

W Godzinach mamy do czynienia z trzema bohaterkami, trzema historiami, trzema płaszczyznami czasowymi. Dwie spośród tych kobiet to postacie fikcyjne, jedna to wybitna brytyjska pisarka – Virginia Woolf. I choć żyją w różnych epokach i są uwikłane w różne związki, coś je łączy – ukrywane przed światem poczucie rozczarowania, zniewolenia, wtłoczenia w pewną życiową rolę.

Meryl Streep jako Clarissa Dalloway, sama kupiła kwiaty.
(Czy kogoś jeszcze tak bardzo bawi, że w powieści podczas przechadzki
po Nowym Jorku Clarissa mija plan filmowy i widzi przez moment
wyglądającą z przyczepy... właśnie Meryl Streep?). 

Clarissa Dalloway (nie ta z powieści Virginii, a żyjąca współcześnie bohaterka, nazywana tak przez przyjaciela) to pięćdziesięcioletnia nowojorczanka, matka dorosłej córki, żyjąca obecnie w związku z kobietą. Choć na zewnątrz sprawia wrażenie wyzwolonej i pewnej siebie osoby, z werwą zajmującej się pracą wydawniczą i opieką nad chorym Richardem, w głębi duszy zarzuca sobie, że jest zbyt mieszczańska i staroświecka, jej życie wydaje jej się zbyt stateczne, tęskni za szaloną młodością i obietnicami, jakie niósł ze sobą ten czas.

Druga z fikcyjnych bohaterek, Laura Brown, żyje w latach 50. w Stanach Zjednoczonych i na pozór ma wszystko – przystojnego, kochającego męża (który po powrocie z wojny w nimbie bohatera postanowił poślubić właśnie ją, niespecjalnie ładnego mola książkowego), synka, który świata za nią nie widzi, piękny dom. Spodziewa się właśnie drugiego dziecka. Myśli, że powinna być wdzięczna za wszystko, co dostała od losu, a jednak każdego rana musi się przemóc, by wstać z łóżka. Czuje się, jakby nieustannie odgrywała jakąś rolę – a mimo to desperacko się tej roli trzyma, ponieważ…

„Chce być kochana. Pragnie być dobrą matką, czytającą spokojnym głosem swojemu dziecku, chce być żoną, która potrafi pięknie nakryć stół. Nie chce, zdecydowanie nie, być dziwaczką, egzaltowaną, kapryśną istotą pełną szaleństwa, dąsającym się odludkiem, tolerowanym, lecz niekochanym” (s. 117).

Nicole Kidman jako Virginia Woolf.

I wreszcie Virginia. Mistrzyni słowa, która mimo wybitnego talentu pisarskiego, mimo opinii najinteligentniejszej kobiety swoich czasów, przez całe życie toczyć musiała walkę ze swoim szaleństwem. Tutaj – pod ścisłą kuratelą męża, w domu poza Londynem, stara się osiągnąć psychiczną równowagę. Wraz z Cunnighamem zaglądamy do jej schorowanej głowy, dociekamy, o czym mogła wówczas myśleć. W głowie tej powstaje właśnie pomysł na książkę, powieść o jednym dniu z życia pewnej kobiety – praktycznej, „zwyczajnej” pani Dalloway, która jednak, gdy nikt nie patrzy, wspomina, tęskni, wraca do przeszłości.

Wszystkie, choć wydaje im się, że powinny być szczęśliwe, nie do końca potrafią. Clarissa myśli: „Do porażek nie zalicza się faktu, że znajdujesz się w tym mieszkaniu, we własnej skórze, obcinasz łodygi kwiatów. To nie porażka, lecz okazuje się, że musisz zaangażować wszystkie siły, by być obecną i wdzięczną, by być szczęśliwą (okropne słowo)” (s. 109). Wspomina chwile z przeszłości, zapamiętane z dzieciństwa obrazy, proustowską gałąź uderzającą o szybę, zastanawia się, jak potoczyłoby się jej życie, gdyby coś zrobiła inaczej, czy byłoby bardziej szalone, „intensywne i pełne niebezpieczeństw, jak to, które przedstawia się w literaturze”. Laura nieustannie analizuje siebie i swoje małżeństwo, pyta samą siebie, dlaczego nie potrafi cieszyć się tym, co ma, dlaczego głos jej synka tak ją irytuje, dlaczego wszystko, co robi, wydaje jej się tak dalekie od doskonałości – jak tort urodzinowy dla męża, który piecze dwa razy, bo za pierwszym razem do lukru dostały się okruchy i jedna literka nie wyszła. Jest ciągle zmęczona. „A mogło być tak, jak na spacerze po polu skrzącego się śniegu. Mogło być przerażająco i cudownie” (s. 237).

W tym rozczarowaniu pojawia się myśl o śmierci – której cień wisi nad całą książką, od pierwszych jej słów, opisujących ostatnie chwile Virginii, zanim weszła do rzeki z kieszeniami pełnymi kamieni. Tak bardzo jej źle we własnej skórze; kiedy mija człowieka czyszczącego kanał w kępie łoziny, „myśli o tym, że mu się poszczęściło – może czyścić kanał wśród łozin. Jej się nie powiodło” (s. 1). Zamknięta w klatce szczęśliwego małżeństwa Laura też przez moment myśli o samobójstwie, ale wie, że tego nie zrobi – czerpie tylko z tej myśli przyjemność. Ze świadomości, że byłoby to tak proste i w zasięgu ręki, „takie proste jak zameldowanie się w hotelu”.

Za to śmierć samobójcza na pewno nie jest losem „zwyczajnej” Clarissy – podobnie jak jej powieściowej imienniczki. „Clarissa będzie pogrążona w smutku, przeraźliwie samotna, lecz nie umrze. Zbyt mocno będzie kochała życie, Londyn (…). Zdrowa psychicznie – pełna radości, zwyczajna Clarissa – będzie żyła dalej, kochała Londyn, swoje życie składające się ze zwykłych przyjemności, a umrze ktoś inny, obłąkany poeta, wizjoner” (s. 243).

Clarissa potrafi bowiem dostrzec piękno w pozornie brzydkim świecie. Radość w codzienności. Jak wtedy, gdy ją poznajemy – gdy wychodzi ze swojego nowojorskiego mieszkania w piękny czerwcowy poranek i wydaje się wręcz upajać tym dniem, niczym bohaterka mojego ulubionego Upojenia Katherine Mansfield. „Cóż to za emocjonujące doznanie, jaka rozkosz, żyć w taki czerwcowy poranek, dostatnio, korzystając z niemal kompromitującej ilości przywilejów, mając przed sobą jedynie zwykłą wyprawę po zakupy” (s. 10) – myśli sobie Clarissa, ciesząc się jak dziecko z wygodnych butów i widoku popsutego telewizora przy krawężniku. (To zresztą bardzo bliskie mi myślenie – podobne skarby wyławiam i opisuję w Pięknej rupieciarni).

Michael Cunningham, Helsinki, 2011.

Oczywiście, życie nie składa się tylko z takich chwil – bohaterka Upojenia niedługo potem z hukiem spada z chmur na ziemię, a i Clarissę czekają ciężkie chwile. Głównie jednak od nas zależy, czy tytułowe „godziny” będą dla nas udręką, jak w przypadku Richarda, czy będą to godziny z wizji Clarissy, momenty olśnienia: „Godzina w tym czy w tamtym miejscu, kiedy nasze życie, na przekór wszystkim przeciwnościom i oczekiwaniom, otwiera się nagle przed nami, dając to, co zawsze istniało w naszej wyobraźni” (s. 259).

Dla takich godzin żyje też Laura – bohaterka, o której myślałam najwięcej po lekturze tej książki, i której historia najbardziej mnie poruszyła. Laura – UWAGA, SPOILERY! – wybiera wolność, i może w tym tkwi siła, z jaką później przeciwstawia się życiowym przeciwnościom – siła, którą podziwia sama Clarissa: „Żyła, kiedy jej byłego męża zabrał rak wątroby, a córkę zabił pijany kierowca. Żyje po tym, jak Richard wyskoczył z okna i zmarł na łożu z tłuczonego szkła” (s. 255). Mimo tego, że ziarenko myśli o samobójstwie zostało w niej zasiane jeszcze wtedy, jeszcze w czasach „szczęśliwej” rodziny, pokornie godzi się ze wszystkimi ciosami, które później przynosi jej los – bo wybrała życie po swojemu. Może więc pragnienie śmierci jest tylko gwałtownym pragnieniem wyjścia z narzuconej sobie roli?

Książka Cunninghama okazała się dla mnie bardzo ważna. Ponieważ dała mi do myślenia, ale również dlatego że – zgodnie ze stwierdzeniem C.S. Lewisa: „Czytamy, by wiedzieć, że nie jesteśmy sami” – pozwoliła mi poczuć, że nie jestem sama. Nie wiem, jakich czarów dokonał autor, by tak świetnie oddać myśli i uczucia kobiety (podziwiam, jak na poziomie stylu nawiązał do twórczości Virginii, ale to – magia!); chyba po prostu musi być trochę „panną przebraną za mężczyznę”, jak pan Hrabal (który zresztą też świetnie to udowodnił w swoich Weselach w domu). Mimo jednak całego tego niepokoju i rozczarowania, mimo potężnego ładunku smutku we wszystkich historiach, jest w nich również nadzieja – nadzieja czerwcowych poranków:

„Tak, myśli Clarissa, czas, żeby ten dzień się skończył. Urządzamy przyjęcia, opuszczamy rodziny, żeby wieść samotne życie w Kanadzie; nie szczędzimy trudu, by pisać książki, które i tak nie zmienią świata, niezależnie od tego, ile włożono w nie talentu i wysiłku, najbardziej szalonych nadziei. Żyjemy, robimy to, co robimy, potem kładziemy się spać – to takie proste i takie zwyczajne (…). A jednak lubimy to miasto, cieszymy się porankiem, ponad wszystko żywimy nadzieję na więcej. Bóg jeden wie, dlaczego tak je kochamy” (s. 259).

***

M. Cunningham, Godziny, przeł. Maja Charkiewicz, Beata Gontar, wyd. Pokolenie, Łódź 1999.

W zeszłym roku Michael Cunningham był gościem Festiwalu Conrada. Relację ze spotkania z nim możecie przeczytać tutaj.
Ilustracje:
[1][2][3] imdb.com,
[4] Anneli Salo / Wikimedia Commons,
[5] zdjęcie własne.