W roślinnym niebie, w roślinnym piekle – „W ciemność”, Anna Bolavá [patronat]

Pasja, której oddajemy się w wolnym czasie i która umila nam nasze szare życie, to z reguły nic złego. Co jednak, jeśli pochłonie ona CAŁE nasze życie? Jeśli stanie się dla nas ważniejsza niż nasi bliscy, środki do życia, potrzeby fizjologiczne? W swojej bolesnej powieści Anna Bolavá przedstawia właśnie taki przypadek – kobiety, która „oddała się swojej pasji” całkowicie, aż do obłędu.

W ciemność nie wciąga w swój mroczny świat od razu. Zaczyna się od lekkiego znudzenia i myśli: więc tylko o to chodzi? O zbieranie ziół (jak zresztą zwodzi autorka w jednym z wywiadów)? O to, kiedy najlepiej zrywać krwawnik, kiedy dziurawiec, a kiedy kwiat lipy, jaki jest ich wskaźnik usychalności i jak się z nimi obchodzić?

Na szczęście nie (z całym szacunkiem dla miłośników ziół!). Zioła są ważną – najważniejszą! – częścią życia głównej bohaterki, dla czytelnika jednak ważna jest przede wszystkim ona. I to, co dzieje się gdzieś pomiędzy sesjami zbierania i suszenia – te przebłyski dawnego życia Anny Bartákovej, które wciąż do niej powraca, choć uporczywie spycha je poza pole widzenia, zrzuca gdzieś do piwnicy umysłu (bo przecież nie wrzuca na strych; strych to miejsce zaszczytne, zarezerwowane dla roślinnych skarbów).

Mroczny krwawnik pospolity...

Mamy tu porzuconego przed laty męża, kalekę pozbawionego ręki, mamy również teścia, który zdaniem bohaterki przesadnie wtrącał się – i dotychczas się wtrąca – w jej życie. To postaci w tej historii symboliczne. Mąż-kaleka w pewien sposób obrazuje kalectwo (najpierw tylko emocjonalne, później również fizyczne) i słabość samej Anny, teścia można natomiast uznać za figurę opresyjnego społeczeństwa i najbliższej społeczności bohaterki, odciągających ją od jej pasji. Obydwóch mężczyzn kobieta odsuwa od siebie w mniej lub bardziej drastyczny sposób, i tak samo odsuwa przeszkody na drodze do oddania się całkowicie roślinom (praca, troska najbliższych, własne ograniczenia fizyczne). Ze swoim dawnym życiem Anna rozprawia się pewnie i zdecydowanie, jednym ruchem nożyczek do obcinania roślin.

Lektura W ciemność pokazuje, że pseudonim Bolavej naprawdę nie wziął się znikąd. To książka przesycona bólem, zarówno psychicznym, jak i fizycznym – opisy rany na ręce Anny czy sierpa wbitego w nogę ciężko czytać bez wzdrygnięcia.

... i mroczny dziurawiec zwyczajny. Polskie nazwy tych roślin
brzmią w kontekście tej historii bardzo znamiennie!

To również proza bardzo nastrojowa – i tu można doszukiwać się uzasadnienia opinii, że dzieło Bolavej przypomina Palinkę Hořavy), jednak nastrój obu utworów jest diametralnie inny. Podczas gdy u Hořavy mamy do czynienia z melancholią, u Bolavej jest czysta groza. Inaczej również niż u Hořavy we W ciemność nie ma za wiele poezji, nie ma tu liryzmu życia na wsi, sposób snucia historii jest zaś tak konkretny i rzeczowy jak sama Anna Bartáková – narratorka skupia się na szczególe, na którym z czasem zafiksowuje się tak bardzo, że traci kontakt z rzeczywistością. Nie zauważa ludzi wokół siebie, nie wie, co się dzieje, tych zaś, którzy chcą jej pomóc, stanowczo odtrąca – w końcu przeszkadzają jej w tym, co kocha. Z czasem zaczyna ignorować nawet własne potrzeby fizjologiczne, prawie nie je, traci wszystkie włosy, staje się karykaturalnym kościotrupem z łysą czaszką i siną, gnijącą dłonią. Wyniszcza się zupełnie w tej wiecznej wojnie, którą jest dla niej świat roślin.

„Przecież zioła to ja. Gdybym powiedziała coś innego, to tak, jakbym zmieniła imię i udawała kogoś, kim nie jestem. Jakbym machnęła ręką i kazała drogowcom skosić resztę jasnoty, jakby to nie miało znaczenia. A ma, wielkie. Każda roślina jest ważna, każda musi być moja. Żadnej nie zostawię. To wojna, która nie ma końca. Wieczny kołowrót pąków i kwiatów, aż można się rozchorować” (s. 49).

Petr A. Bílek porównał postać wykreowaną przez Bolavą do głównego bohatera Zbyt głośnej samotności Hrabala. Również to porównanie niespecjalnie mnie przekonuje, bo choć rzeczywiście i Haňťa i Anna Bartáková mają własny świat, niedostępny dla innych (u Haňti są to odratowane książki, u Anny – zioła) oraz swoją małą misję walki z otoczeniem, bohaterka Anny Bolavej jest zdecydowanie bardziej antypatyczna. (Oczytany Facet dodaje, że zapewne wbrew intencjom autorki – też mam takie wrażenie). Bliżej jej może trochę do Viktorki z Babuni Němcovej, do której to postaci też bywa porównywana, ale również nie do końca – bo Viktorka jest jednak ofiarą. Anna pogrąża się w swoim szaleństwie z własnej woli, jej alienacja to jej wybór i jej droga, i dlatego czytelnik czuje do niej raczej niechęć.

I może też dlatego najbardziej wstrząsające w powieści Bolavej są te maleńkie momenty, kiedy Anna budzi współczucie. Kiedy gdzieś ledwie zasygnalizowane, niemal między wierszami, wychodzą na jaw jej „ludzkie” uczucia. Samotność, tęsknota za babcią-zielarką, niemożność pokochania męża ze względu na jego słabość, pragnienie oparcia się na kimś silniejszym. Jej wrażliwe, miękkie, podatne na zranienia wnętrze, które obudowała w obronie przed otoczeniem swoją twardą skorupą, zbroją wrogości do innych – i sama zasuszyła się w ten sposób dla świata.

***

A. Bolavá, W ciemność, przeł. Agata Wróbel, wyd. Książkowe Klimaty, Wrocław 2017.

Ilustracje:
[1] zdjęcie własne
[2] fotoblend / pixabay.com
[3] AKupstova / pixabay.com
[4] okładka książki ze strony wydawnictwa / ksiazkoweklimaty.pl

Inne recenzje powieści Bolavej przeczytacie na:

• Mniej niż 100 słów,
• Okiem Wielkiej Siostry,
• Oczytany Facet.