Nabokoviada po raz piąty: „W stronę Swanna”, Marcel Proust

Co jest właściwie wielkim tematem dzieła Prousta? Na czym polega poszukiwanie straconego czasu? W jakim celu wyruszamy w tę siedmiotomową podróż, którą wielu zaczyna, ale tak niewielu kończy? O tym głównie pisze Nabokov w swoim poświęconym tej lekturze wykładzie. Na początku skupia się jednak na formie, a główny temat dzieła rozwija później, pójdę więc również tym tropem.

Każdy chyba, kto przeczytał choćby stronę powieści Prousta, zdaje sobie sprawę, że jego styl jest niepowtarzalny. Te słynne opisy, ciągnące się przez wiele stron, wielopiętrowe porównania i metafory, ale też niesamowita plastyczność, sensualność, barwy, zapachy, smaki – to coś, co sprawia, że W poszukiwaniu straconego czasu czyta się tak trudno, a równocześnie z takim zachwytem. Wymaga cierpliwości, skupienia, ale wysiłek jest tego wart.

Léontine Lippmann, późniejsza
Madame Arman de Caillavet,
prawdopodobnie pierwowzór
powieściowej pani Verdurin.

Na drugim biegunie, trochę w roli odprężającego przerywnika, znajdują się natomiast fragmenty autentycznie zabawne, mocno ironicznie. Przy czym bywa to ironia ciepła, zaprawiona czułością – kiedy Proust pisze o na przykład o ciotce Leonii, babci (moja ulubiona postać!), dziadku czy ciotkach (tych od wiecznych aluzji) – ale bywa również uszczypliwa, obnażająca głupotę czy snobizm pewnych środowisk – jak w opisach saloniku pani Verdurin czy towarzystwa z wyższych sfer. Przyznam, że odkrycie na nowo tych elementów komicznych w dziele Prousta było dla mnie sporą niespodzianką, bo jakoś z tej pierwszej lektury kilka lat temu zapamiętałam głównie te liryczne, poświęcone wrażeniom zmysłowym fragmenty; tymczasem ironia w jego wydaniu – palce lizać!

Proust i Tołstoj

Nabokov pokusił się wymienić trzy charakterystyczne wyznaczniki stylu Prousta. Po pierwsze – bogata metaforyka i porównania (przy czym w wielu momentach te dwa środki stylistyczne przenikają się u niego, tworząc swoiste hybrydy). Po drugie – „rozciąganie” zdań, niemal do granic możliwości, poprzez różnego rodzaju wtrącenia i zdania podrzędne; z tego co słyszałam, Boy-Żeleński przy tłumaczeniu prozy Prousta i tak pozwolił sobie dzielić te ogromne twory, by ułatwić zadanie czytelnikowi – a skoro tak, to musiały być prawdziwe tasiemce! Po trzecie – stopienie w jedno dialogów i partii opisowych, w sposób, w jaki nikt przed nim tego nie robił.

Prócz tego nasz szacowny wykładowca i przewodnik po świecie literatury dokonał analizy kilku rozbudowanych opisów Prousta, by pokazać ich wielopiętrową budowę. I przyznam się tutaj, że mimo szczerych chęci nie do końca te analizy zrozumiałam :). Przyprawiły mnie tylko o ból głowy.

Robert i Marcel Proust
na fotografii z roku 1877.

Pozostając wciąż na poziomie stylu, Nabokov pisze o podobieństwach prozy Prousta do twórczości innych wielkich autorów. Zestawia go m.in. z Gogolem (który również był mistrzem porównań, jednak zawsze miały u niego charakter groteskowy, podczas gdy u Prousta przeważa czysta poezja) i Joyce’em (którego postaci mają od początku charakter „absolutny”, są obmyślone w najmniejszych szczegółach, stopniowo ujawnianych, podczas gdy u Prousta bohaterów widzimy z perspektyw poszczególnych bohaterów – o tym więcej za chwilę). Prekursorem francuskiego mistrza ma być jednak Tołstoj – według Nabokova podobieństwo stylu, „tchnącego prawdą, autentyzmem, zmysłowością” [1], widać jak na dłoni choćby w opisie światła księżycowego w wydaniu obydwu autorów.

Szparagi, głogi i muchy

Proponuję zatrzymać się jeszcze na chwilę przy tej zmysłowości. Nikt chyba nie potrafi tak jak Proust pisać o kremie czekoladowym, szparagach (i skutkach ich spożycia – nocniku, który zamienił się w „naczynie wonności”) i pieczonych kurczakach, o „brzęczącym” zapachu głogów, o bzyczeniu much, o wieży kościelnej, „złocistej i wypieczonej samej niby większa święcona baba, ze skórką i lepiącym się lukrem słońca” [2].

Charakterystyczne jest to, że u Prousta poszczególne zmysły się przenikają. Mamy tu dźwięczne zapachy i barwne dźwięki, na co Nabokov oczywiście zwraca uwagę. Prawdopodobnie też dlatego, że sam w podobny sposób postrzegał świat – był synestetykiem, czyli jednym z nielicznych ludzi, u których bodziec oddziałujący na jeden ze zmysłów wywołuje również pobudzenie innego zmysłu; napisałam kiedyś na ten temat krótki tekścik do pracy, odsyłam do niego.

Wskrzeszanie straconego czasu

Trudno się jednak dziwić zmysłowości tej prozy. Zmysły mają tu w końcu niezwykle istotne, kluczowe wręcz znaczenie – to one stanowią furtkę do przeszłości. I tak dochodzę do najważniejszego tematu utworu, czyli wskrzeszania przeszłości. Nabokov wyjaśnia szczegółowo, na czym polega ta proustowska praktyka, odnosząc się do tomu siódmego, w którym Marcel doznaje objawienia i wreszcie uświadamia sobie, jak można odzyskać stracony czas.

Charles Haas, który mógł być
pierwowzorem postaci Swanna.

Aby dokładnie wytłumaczyć ten fenomen, Nabokov wyróżnia trzy warstwy ludzkich wrażeń: „zwykłe” osobiste wspomnienia, które ma każdy z nas, wspomnienia wzbudzane przez aktualne doznania, oraz wiedzę o poszczególnych osobach „z drugiej ręki”, z perspektywy innych ludzi. Choćbyśmy nie wiadomo jak chcieli, nie uda nam się wskrzesić przeszłości, posługując się tylko warstwą pierwszą – własna pamięć to za mało. Konieczna jest jeszcze, prócz relacji innych obserwatorów, nasza własna podświadomość. To w niej – w tych momentach olśnienia, przychodzących znienacka, na przykład gdy weźmiemy do ust magdalenkę, którą jadaliśmy jako dziecko – kryje się prawda o przeszłości. Nie w intelektualnych rozważaniach, ale właśnie tam, w znanych nam smakach, zapachach i dźwiękach.

Mały Marcel przeczuwa potęgę tych bodźców, ale jeszcze jej nie rozumie. Sprawiają mu „osobliwą przyjemność” i wydaje mu się, że kryją coś więcej, niż na pierwszy rzut oka, ale sądzi, że nie są one drogą do zostania pisarzem, ponieważ nie mają żadnej wartości intelektualnej. Myli się, podkreśla Nabokov, właśnie one są bowiem jedynym naprawdę wielkim tematem dla sztuki.

Miłość i cholera

A trzecia warstwa wrażeń – perspektywa różnych osób? Proust wykorzystuje ją przede wszystkim, snując swoją opowieść o Swannie. W pierwszej części opowieści poznajemy go jako starego przyjaciela rodziny narratora, syna maklera giełdowego, „zwyczajnego” człowieka – tak postrzega go m.in. ciotka Leonia, nie wierząc w jego kontakty z wyższymi sferami. Mamy tu już jednak pierwsze sygnały, że „zwyczajny” Swann jest kimś więcej, znawcą sztuki i osobistością uwielbianą przez arystokratów. W drugiej części natomiast poznajemy go jako ofiarę nieszczęśliwego uczucia, mężczyznę, który poświęcił swoją pozycję, pasję i przyjaciół dla byłej kokoty – którą też zresztą widzimy z wielu różnych stron. W podobny sposób poznajemy m.in. kolegę Marcela, Blocha, pana Vinteuila czy jego córkę. Dopiero złożenie wszystkich tak różnych perspektyw daje nam prawdziwy obraz człowieka. Jak pisze Proust:

„Nawet z punktu widzenia najmniej znaczących rzeczy nie jesteśmy całością materialnie ukształtowaną, tożsamą dla wszystkich, którą każdy może po prostu sprawdzić niby hipotekę lub testament; nasza społeczna osobowość jest tworem cudzej myśli” [3].

Madame Georges Bizet,
z domu Geneviève Halévy,
która mogła być inspiracją
dla postaci Odety de Crécy.
Artysta: Jules-Élie Delaunay, 1878.

I to by było na tyle, jeśli chodzi o rzeczy najważniejsze. Poza tym jednak w omówieniu Nabokova tradycyjnie pojawia się kilka ciekawych obserwacji i wniosków, dotyczących konstrukcji utworu i fabuły. Podobało mi się na przykład odkrycie linii fabularnej, łączącej małego Marcela i jego rozpaczliwe oczekiwanie na wieczorny pocałunek od matki z wątkiem nieodwzajemnionej miłości Swanna, a następnie uczucia narratora do Gilberty, a potem Albertyny (to jeszcze przede mną). Podobało mi się stwierdzenie, że ciotka Leonia jest jakby parodią samego Prousta, „chorego autora, który rozsnuwa swą pajęczynę i chwyta w nią brzęczące wokół życie” [4]. I podobały mi się obserwacje na temat koloru fiołkowego jako stałego motywu utworu (barwa czasu, a zarazem katlei, sukni Odety oraz głogów).

Kończąc już – moim zdaniem Proust jest najbardziej „ciarkogennym” spośród autorów omawianych przez Nabokova w jego wykładach; w tym sensie, o którym mistrz pisze w omówieniu Samotni: „Choć czytamy za pomocą mózgu, siedzibą artystycznych rozkoszy jest miejsce między łopatkami. Dreszczyk, który tam odczuwamy, jest z pewnością najwyższą formą emocji, jaką zdołała osiągnąć istota ludzka w procesie ewolucji czystej sztuki i czystej nauki” [5]. U mnie w każdym razie żaden inny autor nie wywołał tylu dreszczy – i dumy z tego, że jestem „kręgowcem zwieńczonym głową, w której płonie boski ogień” ;). Pozostaję również przy swojej dawnej opinii, że chyba nikt w dziejach literatury nie zbliżył się tak bardzo do opisania nieopisywalnego, jak właśnie Proust.

Tylko z jednego powodu mi smutno. Mam wrażenie, że podczas pierwszej lektury czerpałam jednak większą przyjemność z tych fantastycznych opisów Prousta, umiałam je powoli smakować; tym razem natomiast odczuwałam momentami lekkie zniecierpliwienie. Może to też trochę kwestia oszołomienia i zachwytu, jakie towarzyszyły mi przy pierwszym spotkaniu z tą prozą, a może lekko stresował mnie, odległy co prawda, ale jednak termin, i to czytanie w grupie; obawiam się jednak, że to przede wszystkim wina moich obecnych, złych nawyków czytelniczych – byle czytać jak najwięcej i jak najszybciej. Sygnał, żeby nad sobą popracować, bo przecież nie o to w tej całej zabawie w czytanie chodzi.

***

Bibliografia:

[1] Nabokov V., Wykłady o literaturze, przeł. Zbigniew Batko, wyd. MUZA SA, Warszawa 2005, s. 294.

[2] Proust M., W stronę Swanna, przeł. Tadeusz Żeleński (Boy), wyd. PIW, Warszawa 1979, s. 65.

[3] Tamże, s. 21.

[4] Nabokov V., dz. cyt., s. 302.

[5] Tamże, s. 107.

***

Przy okazji tego odcinka Nabokoviady Prousta czytali wraz z Pyzą (Pierogi Pruskie) i ze mną również Olga (Wielki Buk), Lolanta (Lolanta czyta), Zacofany w lekturze i Karo (Niekoniecznie Papierowe). Zajrzyjcie na ich strony, by poznać ich wrażenia!

Przypominam, że w ramach Nabokoviady omawiamy z Pyzą utwory analizowane przez Nabokova w jego Wykładach o literaturze. Kolejna na liście jest Przemiana Kafki – a ponieważ to objętościowo najmniejsze spośród wszystkich z dzieł na liście, na dyskusję zapraszamy już za miesiąc, 27 czerwca!

Poprzednie moje teksty w ramach Nabokoviady:

Jane Austen, Mansfield Park

Charles Dickens, Samotnia

Gustave Flaubert, Pani Bovary

Robert Louis Stevenson, Dziwny przypadek doktora Jekylla i pana Hyde’a

Ilustracje:

[1] crayonmonkey / Wikimedia Commons,

[2] Wikimedia Commons,

[3] Modeste Chambay / Wikimedia Commons,

[4] Justelipse / Wikimedia Commons,

[5] Wikimedia Commons,

[6] zdjęcia własne,
[7] grafika autorstwa Pyzy :).