Nabokoviada po raz szósty: „Przemiana”, Franz Kafka

Zacznę od wstydliwego wyznania – nigdy nie potrafiłam dostrzec geniuszu w pisarstwie Kafki. Owszem, budziło ono u mnie zawsze pewien dreszcz niepokoju, doceniałam opresyjność stworzonego przez niego świata, ale dopiero po przyswojeniu sterty opracowań, wstępów, posłowi i artykułów jakoś dochodziłam do tego, dlaczego wielkim pisarzem był. Olśnień i zachwytów nigdy nie było.

I dlatego, choć Przemiana to dla mnie zdecydowanie coś więcej niż „entomologiczna fantazja”, obawiam się, że nie zasłużyłabym w oczach Nabokova na przynależność do „elitarnego grona dobrych, wspaniałych czytelników”. Od pierwszych niemal zdań pieje on bowiem z zachwytu nad Kafką. Najpierw – porównując jego pięcio- lub sześciowymiarowe opowiadanie z Doktorem Jekyllem i panem Hydem, który ma „tylko dwa wymiary” (biedny Stevenson!), a następnie nadając słynnemu Prażaninowi miano „największego niemieckiego pisarza naszych czasów” i degradując przy okazji bezlitośnie Manna i Rilkego do rangi „karłów albo gipsowych świętych”.

Okładka niemieckiego wydania
z roku 1916.

Z tą samą werwą Nabokov przechodzi do pojawiających się w przeszłości, bezsensownych jego zdaniem interpretacji Przemiany. Krótko rozprawia się z sugestią Maxa Broda, że pisarstwo Kafki należy rozpatrywać w kategoriach świętości („choć można się upierać, że każdy artysta jest kimś w rodzaju świętego (ja sam zdecydowanie się tak czuję), nie sądzę, żeby można było wpisywać w geniusz Kafki jakiekolwiek implikacje religijne” [1]), a następnie wyśmiewa pomysły entuzjastów psychoanalizy, którzy porównują robaka z opowiadania do samego Kafki, niedocenianego przez własnego ojca („Jako zainteresowany insektami, a nie insynuacjami, odrzucam ten nonsens” [2]).

„Jako zainteresowany insektami” poświęca też w swojej własnej analizie bardzo dużo miejsca owadziej charakterystyce Gregora – karaluch, nie karaluch, ze skrzydłami czy bez, pojawiają się oczywiście nawet rysunki… Karolina Wigura [3] krytykuje go za tak dosłowną interpretację przemiany, zwracając uwagę na ludzką „głowę”, „usta” i „oczy” robaka i ze szczególnym wyrzutem pisząc o uwadze Nabokova o skrzydłach. Trochę jednak przesadza, bo wykładowca doskonale zdawał sobie sprawę z tych „ludzkich” elementów (w swoich notatkach pisał o oczach Gregora, które zamykają się, mimo że owady nie mają powiek), a skrzydła, o których pisze, są przecież metaforą, w dodatku bardzo ładną.

Mniejsza jednak o nóżki i skrzydełka, przejdźmy do najważniejszego – relacji Gregora z rodziną. Według Nabokova młody Samsa jest geniuszem otoczonym przez przeciętniaków, zaś jego bliscy to robaki w skórze ludzi, „mieszczuchy”, „kretyni”, którzy zasługują na potępienie.

Myślałam o tym długo, zastanawiając się nad słowami Johna Updike’a ze wstępu do wykładów. Twierdzi on, właśnie na przykładzie analizy Przemiany, że interpretacje Nabokova bywają niepełne i naznaczone uprzedzeniami – wykładowca jest bezlitosny wobec rodziny Gregora, nie biorąc pod uwagę, że sam młody Samsa „potrzebuje i uwielbia tych być może tępych, ale także obdarzonych witalnością i prostolinijnych mieszkańców ziemskiego padołu” [4]. Uwierało mnie też określenie „geniusz”, które do podatnego na wpływy, bądź co bądź naiwnego Gregora jakoś nie pasuje. To trochę typ księcia Myszkina z Idioty, ale jednak Myszkin bardziej pozostaje świadom, większy wykazuje rozsądek i opór wobec złych wpływów otoczenia.

Franz Kafka w roku 1910,
dwa lata przed napisaniem Przemiany.

Pomyślałam jednak, pomyślałam, i uznałam, że geniusz młodego Samsy tkwi właśnie w tej naiwnej miłości do ludzi i skłonności do poświęceń, w jego „ujmującej i subtelnej ludzkiej naturze” [5]. A fakt, że kocha swoją rodzinę, wcale jej nie wybiela, przeciwnie – pogłębia ich winę, odpowiadają bowiem grubiaństwem nie na grubiaństwo, lecz na same ciepłe, szlachetne uczucia. Ja więc interpretację Nabokova kupuję. (Nie do końca za to kupuję wielką wagę, jaką według niego w opowiadaniu odgrywa cyfra trzy…).

Na koniec jedna rzecz, której nie wyczytałam u Nabokova, ale która jest dla mnie silnym argumentem za tym, że Kafka jednak wielkim pisarzem był. Uniwersalność. Wiem, eureki nie odkrywam, ale pozwolę sobie na ten oczywisty wniosek – w kontekście szerszym niż rodzinny ta historia jest dziś chyba nawet bardziej aktualna niż w czasach Kafki. Bo w jeszcze większym stopniu jesteśmy zniewoleni przez oczekiwania innych, zmanipulowani przez media, wciskani w swoje role przez szefujące nam wielkie korporacje. I też mamy problem z porozumieniem się z innymi, jakby z naszych ust, zamiast słów, wychodziły tylko owadzie piski.

***

Bibliografia:

[1] Nabokov V., Wykłady o literaturze, przeł. Zbigniew Batko, wyd. MUZA SA, Warszawa 2005, s. 331.

[2] Tamże, s. 332.

[3] Wigura K., Zrozumieć przemianę w „Przemianie” Kafki, kulturaliberalna.salon24.pl [http://kulturaliberalna.salon24.pl/164563,wigura-zrozumiec-przemiane-w-przemianie-kafki]

[4] Updike J., Wstęp [w:] Wykłady o literaturze, przeł. Zbigniew Batko, wyd. MUZA SA, Warszawa 2005, s. 29.

[5] Nabokov V., dz. cyt., s. 348.

***
Zobaczcie też, co o Przemianie i wykładzie Nabokova piszą Pyza na Pierogach Pruskich, Olga na Wielkim Buku, Piotr na Literatura sautée i Karolina na Niekoniecznie Papierowe!

Przypominam, że w ramach Nabokoviady omawiamy z Pyzą utwory analizowane przez Nabokova w jego Wykładach o literaturze. Obecnie został nam już do omówienia jedynie „straszny” Ulisses Joyce'a, a ponieważ to będzie większa przeprawa, zapraszamy na dyskusję 27 listopada!

Poprzednie moje teksty w ramach Nabokoviady:

Jane Austen, Mansfield Park

Charles Dickens, Samotnia

Gustave Flaubert, Pani Bovary

Robert Louis Stevenson, Dziwny przypadek doktora Jekylla i pana Hyde’a
Marcel Proust, W stronę Swanna

Ilustracje:
[1] pompi / pixabay.com,
[2], [3] Wikimedia Commons,
[4] grafika autorstwa Pyzy :).