Tkanki miękkie i opera mydlana. Petr A. Bílek o najnowszej literaturze czeskiej

Z okazji miłej niespodzianki, którą było moje pierwsze miejsce w tegorocznym konkursie tłumaczeniowym im. Susanny Roth (tutaj się tym jeszcze nie chwaliłam), spędziłam ostatnio tydzień w Czechach. Dzięki zaproszeniu organizatorów wzięłam udział w warsztatach przekładowych w Pradze oraz w seminarium bohemistycznym w Czeskich Budziejowicach.

Petr A. Bílek

Właśnie w ramach seminarium miałam okazję wysłuchać ciekawego wykładu Petra A. Bílka na temat tendencji we współczesnej czeskiej literaturze. O czym dziś najczęściej piszą czescy pisarze? Czy krytycy i literaturoznawcy podchodzą do ich dzieł tak samo entuzjastycznie jak polscy czytelnicy? Czyje książki sprzedają się w Czechach najlepiej? Uznałam, że te kwestie mogą też zainteresować czytelników mojego bloga, zdecydowałam się więc podzielić swoimi notatkami.

Bílek rozwiał złudzenia już na wstępie – swoją prezentację rozpoczął od krytyki :). Nie mamy już wielkich dzieł, takich jak Siekiera Vaculíka czy Żart Kundery, współczesnej czeskiej literaturze brakuje kręgosłupa, mamy same tkanki miękkie – stwierdził. Dzisiejszą czeską literaturę porównał również do mydlanej opery, której akcja rozwija się bardzo powoli.

Obiektem jego krytyki stali się przede wszystkim tak zwani bestsellerowi autorzy, tacy jak Michal Viewegh czy Kateřina Tučková (którzy mogą się już pochwalić sprzedażą książek sięgającą 50-60 tysięcy egzemplarzy). Kolejna grupa to pisarze starający się pogodzić zainteresowanie czytelników z ambicjami literackimi, i do tych zaliczył m.in. Jaroslava Rudiša, Petrę Hůlovą, Petrę Soukupovą (która, jak zasugerował Bílek, swoją popularność zawdzięcza temu, że pisze też scenariusze do seriali), Jáchyma Topola, Miloša Urbana, Emila Hakla i Markétę Pilátovą – ale tu już mamy do czynienia ze sprzedażą dużo niższą, na poziomie ok. 5000 egzemplarzy. W Czechach sytuacja wygląda podobnie jak u nas; wydaje się coraz więcej, ale sprzedaje coraz mniej.

Zdaniem Bílka są pewne motywy i zagadnienia, które szczególnie interesują współczesnych czeskich pisarzy. Pierwszym z takich obszarów tematycznych ma być obsesja przeszłości. W wielu czeskich powieściach musi się pojawić choćby mała retrospekcja, i często są to powroty do okresu wojny i okupacji (ale do czasów stalinizmu – nie; ten temat został już przepracowany). Dotyczy to powieści m.in. Radki Denemarkovej, Kateřiny Tučkovej, Jiřiego Hájíčka i Jáchyma Topola, a poza tym nie wydanych jeszcze w Polsce Němców Jakuby Katalpy czy K hranici Ondřeja Štindla. Silnym trendem są też ponoć powroty do czasów normalizacji, ale w tonie nostalgicznym: Rybia krew Hájíčka, tetralogia Kde lišky dávají dobrou noc Chaima Cigana (pseudonim Karla Sidona) czy Rubiková kostka Vratislava Maňaka.

Drugi ważny trend to biograficzne opowieści o artystach, które łączą fakty biograficzne z fikcją – przykładem takiego dzieła są wydana u nas niedawno Historia światła Jana Němca o fotografie Františku Drtikolu czy też sławny, lecz jeszcze nie przetłumaczony na język polski, Básník Martina Reinera o poecie Ivanie Blatnym. Bílek stwierdził, że to dziwny twór, czytelnik nie wie bowiem, co jest prawdą, a co zmyśleniem lub domysłem; ponadto powieści tego typu skupiają się z reguły na indywidualnej osobie, zbyt mało uwagi poświęcają jej otoczeniu.

W nurcie „współczesnym” czeskiej prozy uwagę zwracają przede wszystkim trzy obszary tematyczne. Pierwszy to desperackie działania, rewolta i terror i w tej akurat grupie dominują tytuły jeszcze nie tłumaczone na język polski; wyjątkiem jest opublikowany niedawno Przyczynek do historii radości Radki Denemarkovej. Prócz tego w prezentacji Bílka pojawiły się Skutečná událost Emila Hakla, Anarchista Magdalény Platzovej, Vítr, tma, přítomnost Václava Kahudy oraz Citlivý člověk Jáchyma Topola (zdaniem wykładowcy najciekawsza rzecz od czasów Siostry; „Ciężko ją odłożyć, a to się dziś zbyt często nie zdarza w czeskiej literaturze” – dorzucił kąśliwie).

Drugi motyw „współczesny” często eksploatowany przez czeskich twórców to życie wewnętrzne i jego ciemne strony. Tu pojawiły się dostępne już po polsku świetne Zasady śmiesznego zachowania Hakla, nagradzany zbiór Marka Šindelki Zostańcie z nami, nie tłumaczone jeszcze na polski Stropy i Voliéry Zuzany Brabcovej oraz dwie książki, które wkrótce pojawią się również na polskim rynku – Macocha Petry Hůlovej (której wydanie zapowiada Afera) oraz W ciemność Anny Bolavej (w zapowiedziach wydawnictwa Książkowe Klimaty).

Bílek zwrócił uwagę, że czeska literatura odrobinę otworzyła się ostatnio na świat, Czesi nie piszą już tylko o Czechach, i z tym związany jest trzeci obszar tematyczny nurtu „współczesnego” – zagranica. Z wymienionych tu tytułów polskiego przekładu doczekał się tylko, zresztą całkiem niedawno, Matěj Hořava, a konkretnie jego Palinka, którą Bílek chwalił za rytm oraz poczucie, że każde słowo jest tu wycyzelowane. Inne dzieła wpisujące się w ten trend to Lucemburská zahrada Michala Ajvaza, Vrač Martina Ryšavego, Evropa je jako židle Thonet, Amerika je pravý úhel Sylvy Fischerovej (intrygujący tytuł), Únava materiálu Marka Šindelki oraz dwie książki Markéty Pilátovej, Tsunami blues i S Baťou v džungli.

Na koniec wykładowca poświęcił kilka słów literaturze z przyszłością w tle, która ma w tych dziełach („of course”) charakter dystopijny. Pojawił się tu Mondschein Ondřeja Štindla oraz Jezero Bianki Bellovej (które ukaże się już w przyszłym roku w Aferze).

Bílek nie znalazł zgrabnego podsumowania dla swojego wykładu :). Ja natomiast przywołam na koniec jego słowa na temat czeskiej krytyki. Jak twierdzi, sytuacja w Czechach wygląda tak, że jeśli jakaś książka zostanie przez kilka osób pochwalona, zaraz znajdą się tacy, którzy będą ją krytykować tylko po to, by się wybić i wydać interesującymi; i choć ta obserwacja brzmi dość dziwnie w ustach osoby tak krytycznej :), spodobała mi się. Nie tylko dlatego, że dostrzegam to zjawisko również na naszym, polskim gruncie, ale również dlatego, że pozwala nabrać dystansu do szczególnie jadowitych (oczywiście nie mam tu na myśli wszystkich krytycznych głosów; rzeczowa i uzasadniona krytyka jest sztuką!) uwag, tekstów i komentarzy na temat niektórych dzieł literackich.

Zdjęcia okładek pochodzą ze stron wydawnictw. Zdjęcie Petra Bílka: Ksoukup / Wikimedia Commons.